Ahlaki Yükümlülüğün Kaynakları

I. Ahlâkî Yükümlülüğün Kaynakları

Ahlâkî yükümlülüğün derin analizinde, Fransız filozofu Henri Berg-son, iki ana kaynak keşfetmiş bulunmaktadır. Biri toplumsal baskı gücü, diğeri daha geniş olarak beşerî veya daha doğrusu ilâhî cazibe gücü.O, toplumun bize verdiği rolü oynamak, onun bize çizdiği yolu izlemek; bal arısı veya karıncanın içgüdüsünü taklid eden, pek az düşünülmüş bir çeşit alışkanlıkla günlük olarak kendimizi ona vermek, işte alışılmış olarak ödevini yerine getirmek denilen şey budur, diye açıklamaktadır. Bir an için ona mukavemet edilse ve onun yörüngesi değiştirilmeye çalışılsa bile, kollektif hayatın bu emredici gücü sayesinde, ister istemez oraya geri dönülecektir. İkinci görüş altında durum tamamen farklıdır.Kalabalığın ahlâkı kollektif bir baskının sonucu olduğu halde, imtiyazlı-larmki ideale doğru bir istektir. Sadece kişinin gidişatını mükemmel bir yöne doğru sevketmek değil, fakat aynı şekilde toplum tarafından yönetilmek yerine onunla birlikte toplumu sürüklemek ve onu yönetmek eğiliminde olan şey, yaratıcı bir aşk hezeyanıdır.[3]Tecrübe içerisinde belli bir olayın tasviri ve analizi gibi, denebilir ki Bergson'un açıklaması, pek çok temel hususları ortaya koymayı ihmal etmemiştir; fakat ahlâkî yükümlülük nazariyesi olarak bu analiz, Kur'ânî görüş açısına nisbetle bazı güçlükleri ve bazı sapmaları ibraz etmektedir. İlk önce tasvir bakımından —madem ki iradeye etkide bulunan tüm güçleri belirtmek söz konusudur— insan tabiatında daha eski ve daha derin bir şekilde kök salmış bir üçüncü faktörün yani ferdî olanın veya hayatî olanın neden işaret edilmediği sorulabilir. Zira, her vatandaş için önemli olan, sadece toplumun talimatlarına uymak ve bir organizma içerisindeki bir hücre gibi davranmak değil, fakat aynı zamanda ve bilhassa, ait olduğu grubunkinin aleyhine olmazsa bile ondan bağımsız olarak bizzat kendinin muhafazasına çalışmaktır. Ötesini bir yana bırakalım.Daha tehlikeli olanı, bu analizdeki yükümlülük ve ahlâk terimleri bize sırıtıyor ve karşılıklı olarak birbirlerini nakzediyor gibi görünmektedir. Zira, bir yükümlülük aşağı yukarı içgüdüsel bir baskı haline geldiği zaman bu durumda o, ahlâkî Özelliğini kaybeder, tersine aşkın kendiliğin-denliği bizzat yükümlülüğün baskısıdır. Gerçeği söylemek gerekirse, gerçek ahlâklılık burada, ne bir durumda ne de başkasında, hiçbir şekilde yerini bulamamaktadır. İnsan daima bize herhangi bir gücün oyuncağı gibi, bazan içgüdü tarafından itilmiş olarak, bazan bir heyecan tarafından sürüklenmiş olarak takdim edilmekte, fakat asla karşılaştırmaya, değerlendirmeye ve seçmeye yetenekli bağımsız bir şahsiyet olarak sunulma-maktadır. İmdi ahlâklılığın olabilmesi için, idealin bize ne yüceltimiş bir arzunun hedefi olarak ve ne de çevrenin emredici gücünün zalim bir yükümlülüğü olarak kendini sunması yeterli değildir. Her ikisinin de, oradan akıl tarafından desteklenmiş ve zorla kabul ettirilmiş, adalet yönünden temellendirilmiş bir şekilde, yeni bir görünüşle çıkacağı gerçek bir hazırlıktan geçmesi gerekir. İdealin cazibesi bu emredici ve akla uygun karaktere bürünmediği müddetçe, bir serabın arkasına düşmek söz konusu olmasa bile yine de o, belli bir güzel duygusu tarafından belirlenmiş olarak kalmaktadır. Oysa ki, ne kadar asil olursa olsun, bu duygu, bu şekliyle bir ahlâkî prensip değildir.Doğrulanmamış ve bir çeşit kollektif yıldırma suretiyle icraatta bulunan her boyun eğme için de durum aynıdır.Bu nedenle Kur'ân-ı Kerim'in ahlâk düşüncesinin şu iki düşmanına karşı daima muhalefet ettiğini görmekteyiz: düşüncesiz arzunun izlenmesi[4] ve körükörüne bağlılık[5]. Hiçbir ayırım gözetmeksizin geleneği sürdürmek isteyenler bunu, "babalan cehalet ve hata içerisinde yürümüş idiyseler dahi"[6] yapacaklar mıdır?Böylece, failin içerisinde aklî bir unsur, sırf ahlâkî bir unsur, emrin içerisinde bir başkası bulunmaktadır: Zekâ, hürriyet, meşruluk, işte Berg-son'un analizinde ihmali büyük bir boşluk bırakan temel faktörler bunlardır. "Tarih itibariyle sonuncusu" olan zihin melekesinin temsilî rolüne az değer verilmesine ve ihtisasa karşı mücadelede onun sunduğu az bir miktardır ki müessiriyet üzerinde ısrar edilmesine rağmen, hiç şüphe yoktur ki, bizzat ahlâklılığın özü, bizim benimizin bu düşünülmüş faaliyetinde yatmaktadır.Doktrini sunuş tarzındaki birtakım eksikliklere rağmen Kant, ahlâkî yükümlülüğün kaynağını, hem eğilimden ve hem de dış dünyadan bağımsız olan insan ruhunun bu en yüksek melekesi içerisinde keşfettiğini tasdik ederken daha isabetli bir görüş ortaya koymuştur: "Ödev, diye haykırıyor o, yüce ve büyük isim, sana hayat veren kaynak nedir, senin asil kaynağının kökü nerede bulunmaktadır?... Belki de o, insanı bizzat kendisinin üstüne yükselten şeyden başkası değildir... Onu eşyanın bir düzenine bağlayan şeyi sadece sağduyu kavrayabilir[7] Aynı zamanda hem idrak edilebilir dünyaya ve hem de duyular dünyasına ait olan insan, en asilinin (akıl) en bayağısına (gayrı meşru izzetinefs) kumanda ettiği çift yönlü bir tabiata sahiptir. Akim bu sesi, gayet berrak, "nüfuz kabiliyeti oldukça derin ve en alelade insanlar için bile algılanması gayet kolaydır... Ahlâk düşüncesi ve kendine saygının sınırlan, birine veya diğerine ait olan bir şeyi en olağan görüşlerin bile ayırt etmekten aciz kalamayacakları büyük bir bedahat ve özenle belirlenmiştir.[8]Böylece en basit anlatıma indirgenmiş, her çeşit formalist ve tratisan-daiUalist: incelikten sıynlmış ve aynı zamanda radikal bir peşimizin ve belli bir duygusal soğukluktan temizlenmiş bulunan Kant'in doktlrini, sadece tartışmasız değildir. Fakat sanıyoruz ki o, Kur'ân'dan çıkan doktrinle de Özdeşleşmektedir.Bu Kitab'm bize öğrettiklerine göre insan ruhu, ilkel yapısı içerisinde iyi ve kötü duygusunu kabul etmiş bulunmaktadır.[9] Dil yeteneği ve dış duyular hassası ile birlikte insan, ahlâkî bir görüş keskinliği ile de mücehhezdir[10]; fazilet ve kusurun iki yolu onun tarafından daha önceden bilinmektedir[11]. Şüphesiz, eğilim kötülüğe teşvik etmektedir,[12] ancak insan eğilimlerine hakim olacak kabiliyettedir "melekelerine kumanda eden ve ihtiraslarım susuturan kimsenin makamı cennet olacaktır[13]. Şayet herkes bu tesiri bizzat kendi üzerinde icra etmese bile, yine de Allah'ın yardımı ile bunu yapanlar mevcuttur. "Allah bir kul için iyilik istediği zaman, onun nefsine, birşeyi yapması veya ondan sakınması gerektiği hususunda kumanda eden bir teşvikçi koyar"[14] demektedir, Hz. Peygamber.Şu halde, insanda sadece ona tavsiyelerde bulunmak ve seçimini aydınlatmakla kalmayan, fakat aynı zamanda kelimenin tam anlamıyla söylemek gerekirse yapmak veya yapmamak hususunda ona emirler veren bir iç güç bulunmaktadır.Bizim bu aşağı melekelerimize kumanda ettiğini Öne süren bu içten otorite, ruhun aydınlanmış bölümü olan akıl değilse nedir? Şu alternatifi formüle ettiği zaman, kendisine has terimlerle bunu söyleyen yine Kur'ân'dır: "(Kâfirler) bu hususta akılllarının buyruklarına mı uymaktadırlar, yoksa onlar zalim bir kavim midirler?"[15]. îşte ahlâkta üçüncü haddin imkânsızlığı prensibi bu şekilde ifade edilmiştir. Aklın emri dışında, doğrulanmış başka bir davranış kuralı yoktur. O halde o, yegane meşru otoritedir.Bu şartlarda, Kant ile birlikte denebilir ki, biz aynı zamanda hem kanun koyucular ve hem de uyruklarız. Zaten, vicdan azabı tecrübesijbu ikiligi doğrulamaktadır. Ödevimizi yerine getirmediğimiz zaman, bizim olmayan bir derekeye düştüğümüzü hissetmekteyiz; suskun bir şekilde itiraf ediyoruz ki biz, süflî bir asil yaratığız. Ve Kur'ân-ı Kerim bizde, durmadan bizim bu menşei öz saygımızın duygusunu uyandırmaya ve kökleştirmeye çalışmaktadır. Allah sadece insanları şereflendirmekle, onların gücünü yeryüzü ve denizlere yaymakla, "onları gerçekten pek çok yaratıkların üstüne yükseltmekle[16] ve onların babası önünde meleklerin secde etmelerini emretmekle[17]ki bu Kur'ân'ın bize gayet sık olarak hatırlattığı ziyade bir şeref unvanıdır[18] kalmamıştır. Fakat, beşerî liyakatin haricî alametlerini bir kenara itmek ve bizi ahlâkî değer açısına yerleştirmek suretiyle Kur'ân-ı Kerim bize, insan tabiatını ne tamamen kötü ne de onulmaz bir şekilde bozulmuş olarak kabul etmiş gibi görünmemektedir. Tersine insan "en güzel bir biçimde"[19] yaratılmıştır. Bununla beraber yalnızca inanmayanlar ve güzel ameller işlemeyenler, hafif ve kararsız bir karaktere sahiptirler[20] ve onlar[21] yaratıkların en aşağı derekesine[22] düşerler; onların "kalbleri vardır ama hiç düşünmezler, gözleri vardır ama hiç görmezler, kulakları vardır ama hiç işitmezler" ve işte onlar "hayvanlar gibi hatta daha sapıktırlar". Şu halde aşkın değil, cismanî bir hür seçim söz konusudur. Herşey onun üstün yeteneklerinin iyi veya kötü kullanılmasında yatmaktadır. İşlenmesi ruhu "asilleştirdiği" ve terkinin "onu kararttığı" yeteneklerdir[23].Şüphesiz Kur'ân, sadece zihnî melekelerle yetinmez. O, aynı zamanda bizim en asil ve en meşru duygularımızı uyandırmaya büyük bir özen gösterir. Fakat o, onları sadece aklımızın kontrolü altında işletir. Onun hitabı daima bizedir, yani ruhumuzun şu parlak kısmına, bizim anlamak, bütün şeylerin lehinde ve aleyhinde onları tartmak ve farklı değerleri takdir etmek yeteneğimizedir.Kur'ân'ın bizde canlandırdığı yüksek duygular arasında Örnek olarak[24] "toplum" kelimesinin en geniş anlamında tüm sosyal ödevlerimizi destekleyen duyguya, yani insanî kardeşlik duygusuna[25] işaret edelim. îşte bu şekildedir ki bir kimsenin arkasından ona iftira atmamıza mani olması gereken nefreti, bize duygusal bir biçimde sunmak için Kur'ân-ı Kerim müfteriyi "ölü kardeşinin etini yiyen" bir kimseye kıyaslamakta ve şunu ilâve etmektedir: "Oysa ki, bu hepinizi iğrendirir[26].Fakat böyle olunca müsbet her Öğretimin yokluğu halinde insanın yapması veya sakınması gerekeni ayırt etmek iç...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın