Mesâlihi Mürselenin Huccet Olup Olamıyacağı

Mesâlih-i Mürselenin Huccet Olup Olamıyacağı:

İmam Gazzalî, maslahatları önce üçe ayırır:

1) Bir nass'la muteber olduğu bildirilmiş olan maslahatlar.

2) Bir nass'la bâtıl olduğu bildirilmiş olan maslahatlar.

3) Muteber veya bâtıl olduğuna dair bir nass bulunmayan maslahatlar. [664] Hüccet olup olmama bakımından esas tartışma konusu olanlar, üçüncü kısma giren maslahatlardır,

Daha sonra mesâlih-i mürsele adı verilen ve hakkında müsbet veya menfî herhangi bir nass bulunmayan maslahatlara göre hüküm verme meselesini, sahâbî ve. tabiîler devrine kadar götürmek mümkündür. Bu konuda bir çok misalle karşılaşmaktayız; fakat burada biz, sadece bir kaç misal vermekle yetineceğiz.

a) Yemâme savaşında bir çok kurrâ' sahâbîlerin ölümü üzerine Hz. Ömer, Kur'ân'ın zayi olacağından endişe eder ve Halîfe Ebû Bekr'e, cüz'ler halinde bulunan Kur'ân-ı Kerîm'in bir “mushaf” şeklinde toplanması teklifinde bulunur. Halîfe Ebû Bekr, “Hz. Peygamber'in yapmadığı işi nasıl yaparız” diye sorar.

Hz. Ömer de, “Vallahi bu hayırlı bir iştir.” der. Kısa bir süre sonra Hz. Ömer'in teklifine gönlü razı olan Halîfe Ebû Bekr, bu görevi,

Zeyd b. Sabit, “Hz. Peygamber'in yapmadığı bir işi siz nasıl yaparsınız?” diye sorduğu zaman Halîfe'nin cevabı, “Vallahi bu hayırlı bir iştir.” demek olur. [665]

İşte Kur'ân'ın bir mushaf haline getirilmesi için Hz. Ömer

ve Halîfe Ebû Bekr'in verdiği bu karar ve onu fiilen uygulamaları, hakkında nass bulunmayan bir maslahatı gözetmiş olmalarından başka bir şey değildir. Bu maslahat da, Kur'ân'ın aynen muhafaza edilmesi ve dosboğru bir şekilde gelecek kuşaklara ulaşmasını sağlamaktır. [666]

b) Dört Halîfe (Hulefâ-i Râşidîn), sanatkârlara,, kendilerine teslim edilen müşterilere ait mallar telef olursa ödetirlerdi. Hz. Ali, “insanları ancak bu ıslah eder.” derdi; çünkü sanatkârların dikkatli olmaları başka türlü sağlanamaz. O halde âmme menfaatini, şahsî menfaate tercih etmek gerekmektedir. [667]

c) Tabiîler de, hakkında nass bulunmayan konularda şerîatın amaçlarına ve gözetmiş olduğu maslahatlara riâyet etme bakımından, sahâbîlerin yollarından giderlerdi. [668] Sözgelimi; Kadı Şüreyh de, kassâr (kumaşı aklaştıran sanatkâr)'a, kendisine teslim edilen, müşteriye âit bir malı telef ederse ödetirdi. İbn-i Ebi Leylâ ve îmanı Mâlikde bu görüşte idiler. Ebû Hanîfe ve Şafiî, Hz. Alinin, biraz önce naklettiğimiz “İnsanları ancak bu ıslah eder” sözünü rivayet bakımından sabit görmez ve Ata b. Ebi Rabah yoluyla yine Hz. Ali'den, “sanatkâra ödetme yoktur.” (diyeyapılan rivayeti sahîh sayarak tamamen ayrı bir sonuca varırlar. Hemen ilâve etmek isteriz ki, eğer sanatkâr, müşteriye ait malı kendi kusuru ile telef ederse, elbette onu tanzim etmekle mükellef tutulur. [669] Sahâbî ve tabiîler devrinde maslahata göre verilen fetva ve hülümler için bu gibi misalleri çoğaltmak mümkündür. Hal böyleyken daha sonraları bazı imam ve müctehidler, maslahatın başlı başına şer'î bir hüccet olup olanrıyacağı üzerinde değişik görüşler ileri sürmüşlerdir. İman ve müctehidlerin bu konudaki görüşlerini şöylece sıralayabiliriz:

İmam Mâlik ve dolayısıyla Mâlikîler'e göre mesâlih-i mürsele, müstakillen şer'î bir delildir; çünkü İslâm şeriatı, insanların maslahatlarını korumak, zararlı şeyleri onlardan uzak tutmak gayesini güder. Nitekim sahâbîler de, bir çok meselenin hükmünü maslahata göre tesbit etmişlerdir. Kur'ân'ı mushaf halinde cem' edişleri, sanatkârlara ellerinde iken telef olan malları ödetmeleri, bir kişiyi öldüren bir topluluğun kısas yoluyla öldürülmesine karar vermeleri, bu arada misal olarak anılabilir. Öte yandan hakkında nass bulunmayan bir maslahat, İslâmî hükümlerin amaçlarına uygun ise, ihmal edilemez; aksine, ona uymak gerekir. Bir de maslahata önem verilmezse, insanlar güçlük içinde kalırlar. Oysa Kur'ân-ı Kerîm'de, “O, dinde sizin üzerinize bir güçlük yüklemedi...” [670] buyurmuştur. Burada şunu da söylemek gerekir:

Olaylar, sosyal şart ve çevrelere göre durmadan değişir- İnsanların maslahatları da bunlara paralel olarak değişeceğine göre müctehid, bir kısım olayları maslahatı gözönüne alarak bir hükme bağlamaktan yoksun bırakılırsa, Kıyamet'e dek kalıcı olan İslâm'ın hükümleri, zaman ve yaşayışa ayak uyduramaz; bütün hukukî ihtiyaçlara karşılık veremez: dolayısıyla geçersiz bir duruma düşer. [671]

Şihâbuddin Ahmed el-Karâfî (Ö. 684 H.) gibi mesâlih-i mürsele'yi şiddetle savunan Mâlikîler'in yanında İbn-i Hacîb (Ö. 570 H.)'in, “Bize göre bir delile dayanmayan mesâlih-i mürsele'yi reddetmek gerekir.” [672] deyişi cidden tuhaftır. İbn-i Hacîb, Mâlikîler'den ayrılarak istihsâm da aynı şekilde kabul etmez. [673]

Mesâlih-i mürsele'nin şer'an muteber bir delîl olabilmesi için Mâlikîler şu şartları ileri sürerler:

a) Mesâlih-i Mürsele şeriatın amaçlarına uygun olmalı; hiç bir şer'î esasa aykırı bulunmamalıdır.

b) Mesâlih-i mürsele akla yatkın (ma'kul) olmalı, akıl erbabına arz edilince kabule şayan görülmelidir.

c) Mesâlih-i mürsele, ya bir zarurete dayanmalı veya zarurî bir güçlüğü kaldırma esasına bağlı olmalıdır. [674]

2) Hanbelîler de mesâlih-i mürsele'yi hüccet olarak kabullerler. Rivayetlere göre Ahmed b. Hanbel, maslahata uyarak bir 'çok fetva vermiştir. [675] Meselâ; O, bir babanın kör, müzmin hasta, ihtiyaç içinde, aile ferdleri çok, yada ilim tahsil etmekte olan evlâdına malını özel olarak bağışlamasmı( hibe etmesini) maslahat esasına göre caiz saymıştır. [676]

Mâlikî fakihlerinden İbn-i Dakîk el-îyd de, Ahmed b. Hanbel'i, mesâlih-i mürsele konusunda îmam Mâlik'ten sonra rkinci müctehid olarak nitelemiştir. [677]

İbn-i Teymiyye ve İbn-i Kayyim el-Cevziyye gibi Hanbelî fakîh ve müctehidleri, maslahata göre hüküm ve fetva vermişlerdir. [678]

Genel olarak Hanbclîler'in kamu yararı (maslahat-ı âmme) esasına göre vermiş oldukları fetvalar çoktur. Meselâ; birisinin evi müsait olsa, başka birisi de oturacak bir yer bulamasa, evi müsalat olan kimse, açıkta kalan şahsı evinde oturtmak üzere icbar edilebilir. Bu durumda ev sahibinin o şahıstan ecr-i mislinden fazla ücret (kira) alması caiz olmaz. Yine bir satıcı, elindeki malı normal değerinden fazlasına satmak istese, halkın ihtiyacı göz önüne alınarak, o şahıs, bu malı rayiç kıymetiyle satmaya zorlanır; yani satış fiatlarını kontrol etmek gerekir. Bu, satıcının pazarlık etme hakkına bir tecâvüz değil; onun, Allah'ın emrettiği adalete boyun eğmesini sağlamaktır.[679]

Hanbelîler, mesâlih-i mürsele'nin şer'î bir delil sayılabilmesi için, Mâlikîler'in ileri sürdükleri şartlara uygun olmasını kabul ederler. Yani, Hanbelîler de, şer'an muteber bir maslahatın nass'lara aykırı düşmemesini, İslâm'ın ruhuna uygun olmasını, akıl ve mantıkla bağdaşmasını şart koşarlar. [680]

3) Hanefîler, fıkıh usullerinde mesâlih-i mürseleye başlı başına bir kaynak olarak yer vermezler; ancak hüküm istinbâtında istihsâna geniş ölçüde yer veren Hanefîler, İslâm'ın genel prensiplerine uygun olarak maslahatları korumak ve mefsedetleri defetmek esasını kabul ederler. Hanefîler'in istihsân anlayışları, mesâlih-i mürseleyi de içine alır mahiyettedir. Ebû Hanîfe ve arkadaşlarının vermiş oldukları fetva ve hükümler tetkik edildiği zaman görülüyor ki onlar da, istıslah veya mesâlih-i mürsele terimini kullanmasaîar bile, bazı hükümleri îstinbât ederken maslahatı gözetmişlerdir. Hattâ Irak ekolünün ilk temsilcilerinden İbrahim en-Neha'î, görüş ve fetvalarında, dâima maslahatı esas olarak almıştır. [681]

Hanefîler'in maslahata göre vermiş oldukları fetvalar için şu misali kaydetmekle yetiniyoruz:

Ebû Yûsuf, İmam Ebû Hanîfe'den şöyle rivayet etmiştir.

“Müslümanlar, eşya veya koyun gibi bir kısım ganîmet ele geçirseler ve bunları taşımaya güçleri yetmese, düşmanlar (ehl-i şirk) bunlardan faydalanmasın diye koyunları kesip bunların etleri ile diğer eşyayı yakmahdırlar.” [682]

İşte bu hüküm, tamamen müslümanlarm masahatma ve onlar aleyhine doğacak mefsedet (zarar)'ın önüne geçilmesi esasına dayanmaktadırlar. [683]

4) Şâfiîler de, mesâlih-i mürseleyi şer'î bir hüccet olarak kabul etmezler. el-Âmidî, bu konuda şöyle der: “Maslahatlar, Sâri' tarafından muteber ve gayr-i muteber (mülga) olmak üzere ikiye ayrılır; mesâlih-i mürsele ise, bu iki kısım arasında kesin bir yer almadığından, onun, bunlardan birisine bağlanması tercih edilmemektedir. Dolayısıyla, muteber olduğunu ve ilga edilmiş olmadığını bildiren şer'î bir delîl bulunmadığı için bu gibi maslahatları hüccet saymak imkânsızdır.” [684]

İmam Gazzalî de, mesâlih-i mürselenin müstakil şer'î bir hüccet olamıyacağım söyler. Ona göre istıslahı kabul eden kimse, istihsân ile hükmeden kimse gibi, kendiliğinden hüküm koymaktadır. Eğer maslahattan maksat, şerîatın amaçlarını korumak ise, bunun hüccet oluşuna kimsenin itiraz etme yetkisi yoktur; ancak şerîatın amaçları da Kitab, Sünnet ve icmâ' ile bilinir. Bununla birlikte Gazzalî, bazan maslahatlara göre hüküm verilebileceğini kabul eder ve bunun için şu üç şartı ileri sürer:

a) Zaruret,

b) Kat'iyyet,

c) Külliyet. O, bunu şöyle bir misal ile açıklar:

Kâfirler, bazı müslüman esirleri kendilerine siper edinseler; savaş durumunda bulunan diğer müslümanlar da, kâfirlerce siper yapılan müslüman kardeşlerini öldürme pahasına ok atışlarına devam etmedikleri takdirde, kâfirler tarafından topyekün imha edileceklerini kesinlikle bilseler, kâfirlerin siper yaptıkları müslümanların ölümlerine sebep olsa bil...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın