๑۩۞۩๑ Kitap Dünyası - İlim Dünyası Kütüphanesi ๑۩۞۩๑ => Kıyas Istıhsan ve Istıslah => Konuyu başlatan: Ekvan üzerinde 29 Eylül 2011, 17:28:36



Konu Başlığı: Kıyas Kuvveti İtibariyle İkiye Ayrılır
Gönderen: Ekvan üzerinde 29 Eylül 2011, 17:28:36
Kıyas, kuvveti itibariyle ikiye ayrılır:


a) Celî (açık) kıyas. Bu türlü kıyastaki illet, feri'de asl'dakinden daha kuvvetli ve açık olduğu gibi asi ile feri' arasında bulu­nan farkın kaldırılmış olduğu kesinlikle  bilinir. Sözgelimi;   

Kur'ân'da ceza bakımından zina eden cariye'ye, zina eden hür kadına verilen cezanın yarısı takdir edilmiştir. Yani, Kur'ân'a göre, zina eden bekâr ve hür kadının cezası yük değnek olduğuna göre, zina eden cariye'ye elli değnek ceza (hadd) tatbik edilecektir. [494] Buna kıyasen zina eden köleye de elli değnek ceza tertip edilmiş olup bun­lar arasındaki erkeklik ve dişilik farkına bakılmamıştIr. Buna, “kiyas-i evlâ” adı da verilir;  çünkü burada evleviyetle kıyas yapılabilir. Meselâ, Kur'ân'da, ana ve ba­baya “öf” denilmesi yasaklanmıştır. [495] Buna kıyasen ana ve ba­bayı dövmek evleviyetle yasak edilmiş demektir. Bu türlü kıyasları, “nass'ın delâleti” adı altında kıyası tammıyanlar da kabul eder­ler. [496]

b) Hafî (kapalı) kıyas. Bunda asi ile feri' arasındaki farkın kal­dırıldığı zannî olarak bilinir. Buna, “kıyas-i edven”

adı da verilir. Meselâ, demir cinsinden olan bir şeyle kasden adam öldürmenin cezası kısas'tır. [497] Katı bir cisimle kasden adam öl­dürmenin cezası da buna kıyas edilmiştir. Keza, Hz. Peygamber, hadîsiyle buğdayı buğday'la değiştirirken alınacak fazla miktarın faiz olduğunu bildirmiştir. [498] Elmanın elma ile mübadelesindede alınacak fazla miktarın faiz olduğuna hükmetmek, böyle bir kıyas neticesinden ibarettir. [499]

Hanefîler ise, illetin açıklık ve tesirine göre kıyas'ı, celî ve ha­fî diye ikiye ayırıp hafî kıyas'a “istihsan” adını verirler. [500]

2) Kıyas, illeti bakımından üçe ayırılır:

a) Kıyasü'1-ille:  Bu, asl'ın illeti nass ile açıklanmış olan kıyastır,

b) Kıyasü'd-delâle:

Bu da, asl'ın illetinin ayrılmaz vasfı ta­şıyan kıyas'tır. Bir kişiye karşı cinayet işleyen bir topluluğun hep­sinin cezalandırılması, böyle bir kıyas ile sabit olmuştur. Nitekim bir kişi, bir kaç kişinin dişini kırsa, hepsi için ayrı ayrı diyet ver­mek zorundadır,

c) Asl'ın mânâsına göre kıyas Bunda asi ile feri' arasında bulunan bir kaç fark birden kaldırılır. Meselâ, Hz. Peygamber, Ramazan'da karısıyla cinsî münasebette bulunan bedevinin keffâretle mükellef olduğunu bildirmiştir. [501] Buna kıyasen, yalnız bedeviler değil, Hintli, zencî ve diğer ırklar­dan olan müslümanlar da, Ramazan'da, bir kadınla yapmış olduk­ları cinsî münasebet ve hattâ Hanefiler'e göre yiyip içmek su­retiyle kasden orucu bozdukları takdirde, aynı keffâretle mükel­lef olurlar. [502]

3) İmam Şafiî, kıyas'ı şu şekilde ikiye ayırır:

a)  Kıyâs-i mâ­na: Bunda feri', mânâ bakımından asl'ın aynı, yanı asi ile ona kı­yas edilen fer'in illeti eşit olur. Bu türlü kıyasda bütün âlimler bir­leşirler,

b) Kıyas-i şebeh: Burada feri', bir kaç asla benzer. Müc-tehid, fer'i, bunlardan ona en çok benzeyen asl'a kıyas eder. Bu tür­lü kıyasda âlimler ihtilâfa düşebilirler. [503]

4) Kıyas, kıyas-i tard ve kıyas-i aks diye de ikiye ayrılır. Bi­rincisi, asl'ın hükmünü feri'de de isbat etmek; ikincisi ise, illet bu­lunmadığı için asl'ın hükmünü feri'den nefyetmek üzere yapılan kı-yas'tır. [504]

5)  Kıyas, öncülleri (mukaddimeleri) bakımından da ikiye ay­rılır:

 a) Usûlî Kıyas: Şer'î delillerin dördüncüsünü teşkil eden bu çeşit kıyasa, “kıyas-i fukahâ” adı da verilir. Hakkında nass bulu­nan mesele ile hakkında nass bulunmayan meselenin illetleri aynı olduğu için bunların hükümlerinin de aynı olması gerektiği böyle kıyaslarla tesbit edilir,

 b) Furû'î Kıyas: Bu, “teslimi imkânsız olan bir malm satışı bâtıldır” kaidesi gibi şer'î delillerin neticesi olan külü kaidelere göre yapılan kıyas'tır. [505]



[494] Nisa: 4/25; Nur: 24/2.

[495] İsrâ: 17/22,

[496] Bu bölümün “F” paragrafının 4 numaralı bendine bak.

[497] Bakara: 2/178,179; Mâide: 5/45. M.ö. 451-4.49 yıllarında çı­karılmış olan Roma'nın ünlü Oniki Levha kanununun VIII. levhası­nın 2. maddesinde şöyle denilmektedir: Birisinin bir uzvunu kıran ve zararın tazmini hususunda onunla anlaşamıyan kimse hakkın­da kısas (talion) tatbik edilsin. (R. Honig, Roma Hukuku, s. 21).

[498] Müslim  el-Câmi'u's-Sahîh, c. in, s. 1211 (Müsâkaat: 81); Tirmizî, ei-Câmî'u's-Sahîh, e. III, s. 541 (Büyü:  23, Müsâkaat: 79,80).

[499] T.H. en-Neccâr, Teysiru'l-Vüsûl, s. 109,110; M.E. Zehra, Usul, s. 227; İbn-i Hacîb, el-Muhtasar, c. II, s. 403.

[500] T.H. en-Neccâr, a.g.e., s. 110.

[501] Bu bölümün 169 numaralı dipnotuna bak.

[502] T.H. en-Neccâr, s. 110; İbn-i Hacib a.g.e., c. II, s. 403,404;  el-Amidî, el-İhkâm, c, IV, s. 4.

[503] Risale, s. 479.

[504] Ebu'l-Huseyn el-Basrî, el-Mutemed, yazma, c. II, v. 101/b; İbn-i Ha­cîb, a.g.e., c. II, s. 401.

[505] Seyyid Nesîb, Fıkh'i Hanelinin Esâsâti, s. 12.

Dr. Abdulkadir Şener, İslam Hukukunun Kaynaklarından Kıyas, Istıhsan Ve Istıslah, Diyanet İsleri Başkanliği Yayınları:108-109.