“İstihsân” terimi İngilizce'ye, “preference”, “approval” “jürüstıc preference” veya “personal preference” sözcükleriyle terceme edilmektedir. [535] Bütün bunlar, istihsânın sözlük anlamını karşılamaktadır. Arapçada istihsân sözü, “husn =(güzel olmak) kökünden gelmekte olup sözlükte bir şeyi iyi ve güzel gör­mek, tercîh etmek demektir. İslâm hukukçularının kabul ettiği tek­nik (İstılahı) anlamı ise, kıyas gibi benzerlik esasından hareket ede­rek değil, âmme menfaatine ve adalet esasına göre, şahsî takdire dayanarak hüküm vermektir. [536]

Serahsî, istihsân'ı dört türlü tarif etmiştir:

1- İstihsân, kıyas'ı terkedip insanlar için en uygun olan cihe­ti almaktır.

2- İstihsân, şahıs ve umûmun mübtelâ olduğu şeylerle ilgili hükümlerde kolaylık istemektir.

3- İstihsân, genişliğe göre hareket etmek ve kolaylık taleb etmektir.

4- İstihsân, müsamaha ve ruhsat esasına göre hareket et­mektir. [537]

Serahsî'nin bu tarifleri, pek açık olmamakla birlikte, İstihsân'ın, zorluğu kaldırmak ve insanlar için kolaylık sağlamak prensipine dayandığını belirtmektedir.

Yine Hanefî bilginlerinden Ebu'1-Hasen el-Kerhî, istihsân'ı şöy­le tanımlamıştır; “İstihsân, daha kuvvetli görülen bir husustan dolavı bir meselede benzerlerinin hükmünden başka bir hükme udûl etmektir.” [538]

Hanefî usulcülerinden Nesefî de istihsânı şöyle tarif etmiştir:

“İstihsân, bir kıyastan, ondan daha kuvvetli olan veya celî kıyasa avkırı düşen başka bir kıyasa udûl etmektir.”  [539]

Mâlikîler'den İbn-i Rüşd'e göre istihsân, hükümde aşırılığa sü­rükleyen kıyası atıp böyle bir kıyastan istisnayı gerektiren konular­da başka bir hükme ulaşmaktır. [540]

Hanbelîer'den Tûfî, Muhtasar'ında şöyle der:

“İstihsân'ın en güzel tarifi şudur:

 İstihsân, şer'î özel bir delil karşılığında bir me­selenin hükmünde benzerlerinden udûl etmektir. Ahmed b. Hanbel'in mezhebi de budur.” [541]

Bütün bu tarifleri birleştirerek diyebiliriz ki; istihsân, bir ola­yın şer'î bir delîl icabı olan hükmünden, yine şer'î bir delîl icabı olan başka bir hükme udûl etmektir. Kısacası istihsân, şer'an mute­ber olan tercihi mucip (müreccih) bir sebebe dayanarak bir delili, buna aykırı düşen başka bir delilden üstün tutmaktır. [542]

Açıkçası istihsân; örf, zaruret veya nass ile sabit olan hüküm ve maslahatlar gibi hususlardan ötürü kıyas kurallarına muhale­fet etmektir. [543]

Şimdi bir kaç misâl vererek, istihsânı biraz daha açıklığa ka­vuşturalım.

a) Bir kimse, kendisine evinde teslim edilmek şartıyle bir gı­da maddesi satın alsa, bu akit fâsid'tir. Ancak istihsân bakımın­dan, evi şehrin içindeyse, bu akit caizdir; evi şehrin dışmdaysa caiz değildir. [544]

b) Birisi bir şey satın alsa ve bedelini belli olmayan bir vade ile, sözgelimi hasat veya hurma kesimi vakti gelince ödeyeceğini söylese, bu akit bâtıldır; çünkü burada ödeme vadesi belli değildir. Ancak vadeyi ibtal edip aldığı malın bedelini derhal öderse, bu akit istihsânen sahih ve muteber olur. [545]

c) Yırtıcı hayvanların artığı pis (necis) tir; çünkü bu hayvan­ların etleri haramdır ve etlerine bağlı bulunan salyalarıyla karış­mış olan artıkları da pis ve haramdır. Bunlara kıyasen şahin ve kartal gibi yırtıcı kuşların artıkları da pis ve haram olmalıdır; fa­kat işi daha iyi incelersek görürüz ki yırtıcı kuşların artıkları is­tihsânen temizdir; çünkü onlar, suyu gagalarıyla içerler ve onların yenilmesi haram olan etlerine bağlı bulunan salyalarının, arta kalan suya karışma ihtimali yoktur. [546]

[size=12t]
[535] J. Schacht, a.g.e., s. 98; An Introduction to Islamic Law, s. 37; George Makdisi, Islamic and Arabic Studies in Honor of H_çımiltin a R Gibb s. 446.                                                                                                   

[536] M.M. Âli, İslâm Dîni, s. 167.

[537] el-Mebsut, c. X, s. 145.

[538] Şâtabi, el-İ'tisâmı 2. bası Matbaatü't-Ticâriyye, Kahire (t.y.), c. II, s. 118; el-Amidî, el-İhkâm, c. IV, s. 212; Abdulaziz el-Buhârî, Keşfü'l-Esrâr, c. IV, s. 1123.

[539] A. Hallâf, Masâdir, s. 69.

[540] Şâtıbî,, a.g.e.( e. II, s. 119; A. Hallâf, a.g.e., s. 70.

[541] A. Hallâf, a.g.e., s. 70.

[542] A. Hallâf, a.g.e., s. 71.

[543] M.E.  Zehra, Tarüıu'l-Mezâhib, s. 63.

[544] Şeybânl, el-Aslt yazma, Aşir Efendi, No. S7-91, c. V, varak;  162/fa.

[545] Şeybânîi el-Asl',, c. V, varak: 169/a.

[546] Pezdevî, Usûlü'1-Fıkh ve şerhi Keşfü'l-Esrar, c. IV, s. 1126; Şâtıbî, el-İtisâm, 2. bası, c. II, s. 120; 1. bası, c. H, s. 322.

Dr. Abdulkadir Şener, İslam Hukukunun Kaynaklarından Kıyas, Istıhsan Ve Istıslah, Diyanet İsleri Başkanliği Yayınları: 117-119.[/size]