Metodlar

METODLAR

Metod muayyen bir neticeye varmak ve hakikate ulaşmak için fikrimizi idare eden kaideler mecmuasıdır. Kelâmcılar bunun İçin «tarîk» kelimesini kullanırlar ve şöyle tarif ederler : «Doğru bîr tefekkür vâsıtasiyle neticeye ulaştıran şeydir.»» [48] İslâmî eserlerde metod (methode) karşılığı olarak «Nahv», Usûl, Minhâc Men-hec kelimeleri de kullanılmıştır [49].

Çeşitli ilimlerde kullanılan metodlar (usûl bahsi, metodoloji) mantıkta incelenir. Biz burada kelâm ilmini alâkadar eden metodlar üzerinde duracağız. Bu suretle incelememiz, nakli esas alan dînî metodta aklı esas alan felsefî metod kısımlarına ayrılacaktır. [50]

A. Dinî Metod

Din, Allah teâlâ tarafından vaz' olunmuş bir düstûr olduğuna göre din sahasında hakikati ve hayrı, bizzat Allah'ın murad ve maksûdu temsil eder. O halde bu sahada hakîkate ulaşmak için yapılacak şey murad-i ilâhîyi anlamaktan ibarettir. Ne var ki islâm mün-tesibleri, bu noktada müttefik olmakla beraber, murad-i ilâhînin, başka bir ifade ile hakkın insanlar tarafından ne ile keşfolunabilece-ği mevzuunda ihtilâfa düşmüşlerdir. Selefiyyeye göre hak mutlak mânâda nakil (Kur'an ve sahih hadis) ile bilinir. Nakil, olduğu gibi kabul edilir ve hiç bir suretle te'vîle tâbi' tutulmaz. Sofiyyeye göre hak ancak kesf ile ma'lûm olur, zevk-i sofîye uymayan nakil te'vîl olunur. Kelâmcılar hakîkatin naklin yanında nazar ve tefekkür ile bilinebileceğini, binaenaleyh akla uymaz gibi görünen naklin te'vîi olunacağını kabul etmişlerdir. İslâm filozoflarına gelince, onlar da felsefî kıyası esas almışlardır. Felsefî gerçeklere uymayan nakil te'vîl edilmelidir.

Bu dört metoddan sofiyyeye ait. olan keşf ve ilham, kelâm âlimlerinin çoğunluğu tarafından hakîkate ulaştırıcı bir vâsıta olarak kabul edilmemiştir. Çürckü ilham, herkes tarafından kullanılması ve kontrol edilmesi mümkün olan bir metod olmadığı gibi ona mazhar olacak kimse peygamber olmadığına göre hatâdan korunmuş (ma'sûm) bir insan değildir [51]

İslâm dinine intisab iddiasında bulunmalarına rağmen ehl-î sünnet tarafından islâm dışı kabul edilen ve İsmâiliyye, Bâtınİyye, Ta'-iîmiyye gibi çeşitli lâkablarla anılan fırkanın metod hakkındaki görüşleri âlimler tarafından kaale alınmamıştır. Zira bunlara göre ilimler ancak, peygamber gibi ma'sûm olan İmamın Ta'lîmi ile öğrenilebilir [52][53]

1. Selef metodu :

Rasulüllah (s.a.} efendimiz, bir hadisi şeriflerinde, ümmetinin 70.küsur fırkaya ayrılacağını, bunlardan ancak bir tanesinin necatta olacağını, onların da kendisinin ve ashabının yolunu ta'kîb edenlerden ibaret olduğunu beyan buyurmuştur [54]Diğer sahalarda olduğu gibi akaidde de Rasulüllah ve ashabının yolunu teslimiyet ve ihlâs ile ta'kîb edenler selefiyye olmuştur. Tabiîn, mezheb imamları, büyük fukahâ ve muhaddisîn ile her asırda az da olsa seçkin bir zümrenin benimsediği selef metodu nakle mutlak bağlılığı şiar edinmiştir. Âyette ve sahih sünnette vârid olan her şeye sı-fat-ı haberiyyesi ve müteşâbihâtı dahil teslîmiyetle iman edilir. Ne teşbihe düşülür, ne de red ve te'vîle gidilir.

Selefiyye sadece kendi ta'kîb ettiği yolun Kur'an yolu olduğunu kabul eder. Kur'an-ı kerim'de Allah yoluna ve islâm dinine da'-vet etmenin metodu gösterilmiştir:

«Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle da'vet et; onlarla en güzel şekil hangisi ise onunla mücadele et» [55]

Âyet-i kerîmede görüldüğü üzere Kur'an-ı kerîmin İrşad için tesbit ettiği metodun üç derecesi vardır: hikmet, güzel öğüt ve ce-del. 1) Hakkı arayan hüsn-i niyet sahibi kimseler için hikmet derecesi. Hikmet, fikirde ve fiilde hakikate isabet demektir. [56] O halde hikmetle da'vet: hakkı arayana doğru itikadı ve hayır ameli beyan etmekten ibaret olacaktır. Bu da Kur'an-ı kerimde mevcud-dur. Nitekim Kur'anın bir çok yerinde «hikmet», hem Kur'anın kendisine, hem de onun âyetlerine nisbet edilmiştir ([57] 2) Hakkı kabul ettiği halde nefis arzularına uyan kimselere güzel öğüt derecesi tatbik edilir. 3) Bunların hiç birine sahip olmayanlara ise seviyelerine göre cedel metodu tatbik edilecektir [58] Cedelde aslolan hasmın kabul edeceği mukaddimeleri bulup kullanmaktır. Hakikati kabul etmeğe uğraşmayan kimseleri irşad etmeğe çalışmak fuzûlî-dir. Kabule müsait olanların İrşadı için gerekli hüccetler ise Kur'an-da ve sünnette mevcuddur.

Selefiyyenin rnütekaddimîni akaid bahislerinde akla ve felsefî mânâda serbest bir tefekküre asla yer vermiyorlardı. Onlara göre nazar, tefekkür ve istidlal ancak nassın zahirî mânâsı çerçevesi dahilinde olabilirdi. Hicrî VII. asırda vefat eden Hanbelî İbn Kudâme (v. 620/1223) bile bir selefî olarak şöyle der: «Peygamber (s.a.)in haber verdiği ve ondan sahîh olarak nakledilen her şeye iman etmemiz gerekir. Haber verilen şeyi duyularımızla idrâk etsek de etmesek de onun hak ve gerçek olduğunu kabul ederiz. Mevzuun, aklımızın erdiği veya eremeyip içyüzüne vâkıf olamadığı bir şey olması durumu değiştirmez» [59]

İbn Teymiyye (v. 728/1328) gibi itikadda selefî olan müteahhi-rîn, akı! karşısındaki tutumlarını değiştirmişler ve akaid bahislerinde de akla önem vermişlerdir. Ona göre sarih akıl ile sahîh nakil hiç bir zaman taâruz etmez [60]. Etmediğine göre te'vîle de lüzum yoktur. Şayet akıl ile nakil arasında taâruz göze çarpıyorsa ya akıl sarih veya nakil sahîh değildir. Bu duruma göre İbn Teymiyye selef akîdesinin —ta'bir caiz ise— felsefesini yapmaktadır. Yalnız bu, Yunan akılcılığı değil Kur'an akılcılığıdır [61] Kur'an-ı kerimde kâinata, mahlûkata, masnûâta, hülâsa hâdise ve eşyaya bakılması, bunların tedkîk edilmesi, müşahede ve tecrübe altına alınması emre-dilmektedir. «Nazar, akıl, fikir, zikir, re'y. hikmet, lübb, ilim...» kelimelerinin delaletiyle bu nevi* âyetleri tesbit etmek mümkündür. Öyle anlaşılıyor ki bu tefekkür ve nazar daha çok bugünkü müsbet ilmin kullandığı müşahede ve tecrübe metoduna yakındır. Halbuki dedüktiv (ta'lîlî) bir yol ta'kibeden İslâm filozofları ve kelâmcıları bu metoddan ayrılmışlardı. Şahsan Allah'ın varlığı konusunda yaptığım bir araştırma sonucu gördüm ki, asırlar boyu sürdürülen mantıkî ve felsefî izah ve münakaşalardan sonra, çağımızda Allah'ın varlığı konusunda yapılan modern isbatlar Kur'an metodunun ayardır [62].[63]

2. Kelâm Metodu:

İslâm tefekkür tarihinde kelâm metodunu, İlk defa, ikinci hicrî asır ortalarında Mu'tezilenin kullandığını biliyoruz. İki asır sonra Eş'arî (v. 324/936) ve Mâtürîdî (v. 333/944} ile ehl-i sünnet ilm-j kelâmı doğmuştur. Gazzâlî'ye kadar geçen mütekaddimîn devrinde kelâm ilmi felsefe ile az ilgilenmiştir. Müteahhirînin başlangıcı olan Gazzâlî (v. 505/1111) ile kelâm-felsefe münasebetleri sıklaşmış, giderek bu münasebetler daha da artmıştır. Buna paralel olarak aklın kelâm sahasındaki te'siri gittikçe artmıştır. Umumî bir ifade ile söylemek icabediyorsa kelâm metodunda nakil esas olmakla beraber gittikçe artmak suretiyle akla da büyük önem verilmiştir.

Kelâm ilminde insan için bilgi edinme yolları üç olarak kabul edilmiştir: Duyular, doğru haber ve akıl. Doğrudan doğruya dinî akîdelerin kendisini teşkîl eden «mesâil»İn tesbitinde haber-i sâdık yani doğru nakil kullanılır. Bu akidelere mebde' teşkil eden vesîle-lere (vesâil) gelince, bunlardan mahsûsâta (duyulur âleme) ait olanlar için his, ma'kulât (duyulur âlemin ötesi) için de akıl kullanılır.

Böylece kelâm İlmi hem nakil, hem akıl ve hem de his metodunu benimsemiş oluyor [64]Ne var ki kelâm, külliden cüz'iye intikal metodunu (dedüksiyon) kullanan felsefenin gittikçe te'siri altında kalmış ve adına «nazar» denilen tefekkür sistemini kabul etmiştir. Halbuki Kur'an'ın aklî delilleri enduktiv bir karakter taşır.

Yukarıda da belirtildiği üzere bilinmeyeni elde etmek için bilinenleri münasip bir şekilde işlemekten ibaret olan nazar, kelâm ilminde bir çok bilgilerin mesnedini teşkil etmiştir. Nazar yoluyla elde edilen bilgi acaba kesinlik ifade eder mi? Nazarın «galip zan» ifade ettiği mevzuunda ihtilâf yoksa da islâm filozofları nazarın, daha doğrusu her nazarın kesinlik İfade edemiyeceğini ileri sürmüşlerdir [65]

Nakli hareket n»ktası kabul etmekle beraber akla da önem veren kelâm metodu, aklı İlahiyat sahasında hataya düşmekten korur. Akıl aslında ilâhî tekliflerin vâki" olması İçin kaçınılmaz bir şarttır. Akıl ni'metinden mahrum olanları ne ilâhî ve ne de beşerî kanunlar mes'ûl tutmamıştır. Akıl hayr ile şerri, güzel ile çirkini idrâk ve temyîz eder. Yalnız dinin esaslarım (usûlü'd-din) teşkîl eden ve kelâmda mesâi! diye isimlendirdiğimiz ana prensipleri vaz' edemiyeceği gibi haram, halâl ve farz kabilinden ancak nassın tayin edeceği hususları da ibtidâen ve müstakıllen tayin edemez [66]

Kelâmcıların kanaatine göre dinî metodda aklın ve mantıkin ib-tal edebileceği hiç bir şey yoktur. Yalnız aklın bulamadığı şeyler olabilir. Din bunları teblîğ eder, akıl da benimser [67] Bu durumda akıl nakli te'yid eden, naklin getirdiği esas ve hükümlerin hikmetlerini anlayan bir vâsıtadır. Böylece akıl vahyin irşadıyla hatadan da korunmuş olur. [68]

B. Felsefî Metod

İslâm tarihinde aklî ve felsefî tefekküre ilkin zemin hazırlayanların Mu'tezile olduğunu söylemek mümkü...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın