Şia

ŞİA

GENEL BAKIŞ

A. Mezhebin Adı Ve Ortaya Çıkışı

Şîa, lügatte, gurup, cemaat, bir insanın taraftarları ve yardımcıları manasına gelir. İslâm tarihi, mezhepler tarihi ve kelâm gibi ilimlerde, bir ıstılah olarak, «dördüncü halife Hz. Ali'nin tarafını tutanlar ve onun diğer bütün ashabdan üstün olduğunu kabul edenler» manasını ifade eder. «Şîa» kelimesi müfred, tesniye, cemi, müzekker ve müennes için kullanılır. Fakat umumiyetle «şîa», cemaat manasına cemi için kullanılmış, müfred. İçin de «şîî» sıygası tercih edilmiştir

Üçüncü halife Hz. Osman'ın şehid edilmesinden sonra, bilindiği üzere, müslümanlar ikiye ayrılmış, bir kısmı Hz. Osman tarafını tutmuş, onun katillerinin hemen yakalanıp cezalandırılmasını istemiş, bunlara «Şîatu Osman» veya «el-Osmâniyy denilmiştir. Müslümanların diğer bir kısmı da Hz. Ali tarafını tutmuş, bunlara da «Şîatu Alî» veya «el-Aİeyiyye» (Alevîler) denilmiştir. Sonraları kısaltılmış olarak «şîa» terimi sanece Hz. Ali ta-

İbn Manzûr, Lisânu'1-arab; Fîrûzâbâdî, Kamus; er-Râgıb, el-Müfredât; [1]et-Tehânevî, Keşşaf, «şîa. md.; el-Eş'arî, Makalât, I, 5; eş-Şehristânî, el-Milel, I, 146; el-Cîlânî, el-Gunye, s. 86. İbnu'1-Esîr, şîa teriminin Hz. Abbas ve evlâdının taraftarları (Şîatu Benî Abbâs) manasına da kullanıldığını kaydeder (el-Lûbâb, II, 226). Çünkü hilâfetin Hz. Peygamberin amcası Abbas (r.a.) ve evlâdının hakkı olduğunu söyleyenler de vardır. Fakat bu, şöhret bulmamış bir kullanılıştır.

raftarları için kullanılmıştır [2]. İbnu'n-Nedîm'in (v. 438/1047) kaydettiğine göre Hz. Aii kendi taraftarlarını «şîa» dan başka «asfiyâ1, evliya', ashab» gibi kelimelerle anarmtş [3]

Şîa yerine kullanılan kelimelerden biri de «râfi2a»dır. Terketmek manasına «rafz» kökünden gelen bu kelime, aslında Hz. Ebu Bekir ile Ömer'in hilâfetini ve bunlara bey'at eden ashab-ı kiramın kanaatini reddeden, önce imam tanıdıkları Zeyd b. Ali'yi (v. 122/740), Ebu Bekir ile Ömer'e sebbetmediği içîn sonradan terkedenler manasına geldiği halde bazı müelliflerce umumî olarak şîa karşılığında kullanılmıştır. Makdisî'nin (v. 355/966) de kaydettiğine göre râfıza bu manada kötü bir lâkap olarak istimal edilmiştir [4] «Şîa» ve «aleviyye» gibi «râfıza» da bir cemaat ismidir, müfredi râfızîdir.

Şîamn ortaya çıkışını tâ Rasûlülİah (s.a.) in vefatını müteakip yapılan hilâfet seçiminden başlatmak mümkündür. Cenaze hizmetleriyle meşgul olan Ehl-i beytin hazır bulunamadığı ilk halife seçimine Hz. Ali itiraz etmiş, hilâfet konusunda her keşten çok Peygamber ailesinin söz ve hak sahibi olduğunu ileri sürmüştü. Fakat, Şîanın ilmen tevsik edilemiyen iddiaları bir yana, Hz. Ali kendisnden önceki halifelerin üçüne de bey'at etmiş ve hilâfet konusunda herhangi bir problem çıkarmamıştır. Bu sebeple halife Osman'ın (r.a.) şehid edilmesi ve dördüncü halife Ali'nin (r.a.) hilâfete getirilmesi zamanına kadar islâm dünyasında «şîa» diye belirgin bir zümrenin mevcudiyeti bahis konusu değildir.

Hz. Ali'ye bey'at edildikten sonra (hicrî 35) başta ümmü'l-mü'-minîn Âişe ile aşere-i mübeşşereden Talha ve Zübeyr olmak üzere kalabalık bir gurup kendisine muhalefet etmiş, Hz. Osman'ın katillerinin hemen yakalanarak cezalandırılmasını istemişti. Bu anlaşmazlık kanlı Cemel Vak'asına sebebiyet vermiştir. Peşinden Şam valisi)

Muâviye halifeye karşı çıkmış, bunun neticesi de Sıffîn harbi olmuştur. İşte bu hadiseler tabii olarak müslümanları bazı guruplara ayırmış, Ali tarafını tutanlara Şîa (Şîatu Alî) denilmiştir. Umumiyetle tarihçiler şîanın ortaya çıkışını bu devirden başlatırlar [5] Bu başlangıç islâm tarihi boyunca çeşitli inkişaflar kaydetmiştir.

Şîa guruplarının dayandığı temel görüş ve zihniyetin kaynağı hakkında birbirinden farklı görüşler ileriye sürülmüştür:

1) Bazı araştırıcılara göre bu cereyanın kaynağı İran (Pers) ve dolayısıyla Hind düşüncesidir. Çünkü devlet reisliğinin hür seçimle değil de verasetle devam etmesi, liderlere ulûhiyet nisbet edilerek onlara mutlak itaatin gerekli görülmesi gibi fikrler eski İran ve Hind düşüncelerinde mevcuddur. Hatta İbn Hazm (v. 456/1064) ve Mak-rîzî (v. 845/1441) gibi bazı islâm tarihçileri ile birlikte bir kısım yabancı bilginler, teşeyyuu, Persiilerin İslâmı içinden yıkmak için düzenledikleri bir hareket olarak değerlendirirler.

2) Yerli ve yabancı âlimlerin ileriye sürdüğü diğer bir gör[6]üşe göre şîa zihniyetinin aslı yahudiliğe dayanır. Bir defa bu hareketin fikrî yönünü islâm dünyasında ilk defa ortaya koyan ve geliştiren, yahudi asıllı Abdullah b. Sebe'dir (v. 40/660). Sonra devlet reisliğine İlâhî bir renk verip onun verasetle devam edeceği, liderlerin (İmamların) gerçekte ölmeyip zamanı gelince geri dönecekleri (rec'at) gibi görüşler yahudilikte mevcuddur.

3) Bir kısım müsteşrikler şîa görüşleriyle yahudilik ve Hıristiyanlık telâkkileri arasında benzerlikler bularak teşeyyuun bu iki eski dine dayandığını ileri sürmüşlerdir.

4) Yine bazı müsteşrikler, şîîliğin İlk defa araplar arasında zuhur edip yayıldığını gözönünde bulundurarak onun yabancı menşe'li olmadığım, araplar arasında zuhur edip sonra başka milletlere, özellikle İranlılara geçtiğini söylerler

Tahminlere, teşbih ve mukayeselere dayanan bu görüşlerden hangisinin doğru olduğunu belki hepsinde de bir hakikat payı vardır kestirmek kolay değildir. An-cak şunu söylemek gerekir ki, Zey-diyye hariç, Şîaya intisap eden çeşitli zümreler, özellikle müfritler

[gulât) öyle görüşlere sahiptir ki bu görüşleri İslâmın ruhu ve özü ile uzlaştırmaya imkân yoktur. Bu görüşlerin kaynağını teşkil eden zihniyet ve düşünceye mutlaka islâm dışı çevrelerin tesiri vardır. Biraz sonra sıralayacağımız bu görüşleri, ehl-i sünnet veya ehl-i bîd'-at olsun, diğer ana islâmî mezheplerde görmek mümkün değildir. [7]

B. Şîanın Ana Fikirleri

Şîa, islâm mezhepleri içinde kendi arasında en çok talî kollara ayrılan, dolayısıyla en çok fikir ayrılığına düşen bir mezhebdir. Bu sebeple bütün şîî gurupların ittifak ettiği görüşler, daha doğrusu yegâne görüş hilâfet (devlet reisliği) meselesidir. Buna göre :

1) Hz. Aii Rasûlüllah (s.a.)den sonra insanların en faziletlisi-dir.

2) Hilâfet veya imamet, çözümü halka bırakılabilecek âjnme işlerinden olmayıp oruç, hac, zekât gibi dinin rükünlerindehdir. Binaenaleyh Hz. Peygamber, kendisinden sonra gelecek imamı, ismini söyliyerek veya vasıflarını anlatarak, belirtmiştir. Her iki halde de bu zat Hz. Ali'dir, ondan sonra da oğulları .ve torunları.

3) Nas İle belirlenen (ta'yin edilen) bu imamlar küçük ve büyük bütün günahlardan korunmuştur (ma'sumdur).

İşte Şîanın müşterek görüşleri. Görüldüğü üzere bütün mesele Rasûlüliahtan sonra yerine geçecek halifenin ve onu takibedecek imamların kimler olacağı ve hangi vasıfları taşıyacaklarından ibarettir. Devrinin Şîa bilgini sayılan Küleynî'nin (v. 329/941) ifadesiyle «Allah'a, Rasûliine, bütün Şîa imamlarına ve devrinin imamına iman etmiyen, zamanının imamına teslim olmayan ve onu yolunda kendini feda etmiyen kişi hakkıyla müslüman değildir» [8] Ancak aşağıda, Şîa guruplarının ayrı ayrı görüşlerini anlattığımız vakit görüleceği üzere, müşterek görüş diye kaydettiğimiz bu noktalarda bile itirazı olan bazı Zeydî şîîler vardır. Yine birTasım Zeydî gurupların mu; halefetini'bir yana bırakırsak şu dördüncü müşterek görüşü de nakledebiliriz:

4) Başta üç Râşid Halife olmak üzere Ali ve evlâdı dışında İmamet makamına geçen kişiler zalimdir. Onlardan ve onlara bey'at eden insanlardan (ashâb-i kiram) teberrî etmek (manevî İlgiyi kesmek ve uzaklaşmak) gerekir. Şayet Hz. Alt ve evlâdından bu gibilere bey-at eden olmuşsa bu, o günkü tehlikeden kendini korumak (takıyye) için olmuştur. Tabiatiyle Hz. Ali ile muhalifleri arasında cereyan eden savaşlarda Ali haklı, muhalifleei ise haksızdı.

5) Gerçek manadaki Şîadan sayılamıyacak olan müfritler istisna edilirse geri kalan Zeydiyye ve İmamİyye guruplarına göre büyük günah işleyen kimse (mürtekib-i kebire) tevbe etmeden öldüğü takdirde ebedî olarak cehennemde kalır [9]

Şîa, devlet reisliği gibi siyasî bir temel üzerine kurulan bir mezhebdir. Başka bîr deyişle islâm tarihinin her devresinde bir çok müfrit ve maksadlı kişi Şîaya intisap iddiasında bulunmuştur. Bazı müellifler, daha çok müfrit guruplara ait görüşleri Şîanın müşterek kanaati imiş gibi göstermiş ve ona nisbet etmişlerdir. Mu'tezllî bilgin Ebu'l-Huseyn ei-Hayyât (v. 298/910) bu müelliflerden biridir [10]. Gerçekten bu nevi fikirleri bütün Şîa guruplarının müşterek kanaati gibi göstermek doğru değildir.

Şîa akaidi değişiklikler geçirmiştir. İlk devirlerde şîîler, dinin usûl ve furuuna ait hükümlerde nakle ve imamlarının görüşlerine bağlı kalıyorlardı. Fakat kelâm İlminin ve Mu'tezile mezhebinin kurucusu Vâsıl b. Atâ' (v. 131/748) ile başlayan Şîa-Mu'tezile münasebetlerinden İtibaren Şîa, akaid konularında Mu'tezİlenin tesiri altında kalmıştır. Bu devirden sonra, müfrit guruplar bir yana, Şianın iki büyük kolunu teşkil eden Zeydiyye îie İmamiyye usûlde, yani akaid konularının çoğunda Mu'tezileye uymuştur. Ancak imamet ve Şîanın imameti teşmil ettiği konular müstesna. Yukarıda, Mu'tezile bahsinin sonunda da temas ettiğimiz üzere şîî kelâm eserleri plân ve muhteva bakımından büyük çapta Mu'tezil...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın