Yukarıda, akaid ilminin geçirdiği merhaleleri sıralarken yaptığı­mız tarihçede, ehl-i sünnet ilm-î kelâmının, çeşitli devirlerine ait bir çok eserini tanıtmış olduk. Ehl-i sünnet ilm-i kelâmı, bilindiği üzere, hicrî 4. asrın başında zuhur etmiştir. İslâm dünyasına tesirleri ola­bilecek felsefe ve kültürlere paralel olarak müteharrik bir metod ta'kîbeden kelâm âlimlerinin meydana getirdiği eserler de birbirine nis-betle değişik bir muhteva ve metoda sahip olmuştur. Bununla bera­ber İslâm dininin 6 iman esası bu eserlerin daima ana plânını teşkil etmiş ve temel iskeletini meydana getirmiştir.

Daha Önce de belirttiğimiz gibi 6 iman esası, Allah'a iman, nü­büvvete iman ve âhirete iman olmak üzere üç asla (usûl-i selâse) trca' edilir. Bu üç asıl umumiyetle ehl-i sünnete ait kelâm eserlerinin bünyesinde üç ana bölümü teşkil etmiştir. Bunlar: İlâhiyyât, nübüv-vât (nebeviyyât) ve sem'iyyât (âhiret ve ahvâli) bölümleridir [1]. Kelâm kitaplarımızda bu üç ana konunun dışında şu ilâve bahisler de yer alır: Başta bir giriş. Bu girişte bilgi ve varlık konuları ele alınır. Müteahhir devirlere ait kelâm eserlerinde giriş diyebileceğimiz bu kısımda uzun felsefî bahisler yer almıştır. Öyle ki bu kısım bazan ki­tabın yarısından fazlasını istîâb eder. Kelâm eserlerinin sonunda bir de hatime bulunur. Burada umumiyetle, Şia'yı red için imamet (dev­let reisliği) konusu işlenir.

Ehl-i sünnete ait kelâm eserlerinin mantık ve felsefe ile müna­sebetleri ve bir de yazılış metodları  hakkında, yukarıda devirlerin

hususiyetleri belirtilirken doiayısiyle bilgi j/erflmiş oldu. Şimdi bu­rada başlangıçtan itibaren günümüze kadar te'lif edilen kelâm eser­lerinin muhteva hususiyetleri hakkmda biraz daha tafsilâtlı bilgi ve­relim. [2]

 

A. Başlangiç Devri Eserleri
 

1)  Selef ulemâsından ehl-iı sünnet ilm-î kelâmına doğru ilk adı­mı atan zâtın İmâm-ı A'zam Ebû Hanîfe (v,  150/767) olduğunu söy­lemek mümkündür. Çünkü onun fıkh-ı ekber diye isimlendirdiği aka­ide dair risaleleri ve ehl-i bid'at ile yaptığı münazaralar fıkıhta ol­duğu gibi akla rol verici bir karakter ta«ır. Hatta bazıları Mâtürî-diyye fırkasının asıl kurucusu olarak Ebû  Hanîfe'yi gösterirler [3] Osmanlı    ulemâsmdan,    Rumeli    Kazaskeri    Kemâleddîn    el-Beyâzî » (v. 1098/1687), İmarn-ı A'zam'ın akaide dair beş risalesini   «el-FıMuTl-ekber, el-Ftkhu'l-ebsat, er-Risâle, el-Âlim ve'l-muteallim, el-Vasıyyej.^Sijui toplayıp yeniden tertibetmiş ve *el~Usûlu'J-munîfe li'l-İmam Ebî Ha­nîfe adlı eserini meydana getirmiştir. Son­ra da «İşârâtu'l-merâm min ıbârâti'l-İmâm adı altında bu eseri  şerh etmiştir  (Mısır'da   1368/1949 yılında ba­sılmıştır).                                                                                             

İmâm-ı A'zam'ın akaid risaleleri incelendiği takdirde göze çarpan özellikler şunlardır: Akaid meselelerinin çoğu bahis konusu edil­mekte beraber belirli bir tertip mevcûd değildir. Mevzu'lar kısa ola­rak ele alınır, genellikle delil serdedülmez. Risalelerde hâkim olan üslûp Mürcie, Mu'tezile ve Kaderiyye gibi fırkaların yanlış görüşle­rini reddetmek ve sahih akideyi beyan etmekten ibarettir.

2) Ehl-i  sünnet  ilm-i   kelâmının   kurucularından  olan  Ebu'l-Ha-san el-Eş'arî'nin (v. 324/936) nübüvvet ve âhiret mevzularını ilâve ederek kelâm ilminin bahislerini tamamladığı söylenir. Eş'arî de, Ebû Hanîfe'de olduğu gibi, daha çok bid'at ehlinin reddini hedef almış­tır. Bize kadar vâsıl olan eserlerinden İslâm mezhepleri sahasında te'lif ettiği «Makaalâtu'l-İslâmiyyîn»  adlı   kitabının hacimli  olmasına rağmen kelâma dair te'lifatı risaleler halindedir. Eş'arî'ye ait tedkiK edebildiğimiz eserlerin  muhtevası   şundan   ibarettir   [4]  Allaih  taâlânın varlığı, ba'zı sıfatlan, halk-ı Kur'ân meselesi, kader ve irade, ru'yetullah, âhirete müteallik ba'zı meseleler, imamet, bid'at fırka­larının ba'zı görüşlerine cevap. Görüldüğü üzere bu mevzu'lar kelâ­mın ilahiyat ve âhiret bölümlerine ait meselelerdir. Buna mukabil nü­büvvete dair bir şey yoktur. Kaynaklarda Eş'arî'nin (300) kadar te'-lif meydana getirdiği zikredilmişse de şimdiye kadar bulunabilenle­ri pek azdır. Onun eserleri hakkında geniş ma'lûmât veren İbn Asa-kir'tn (v. 571/1176) sunduğu liste içinde, isimlerinden istidlal ede­cek olursak, nübüvvet mevzuuna temas etmeleri muhtemel bulunan kitaplar mevcuddur [5]

3) Ehl-i sünnet kelâmının Mâtürîdiyye kolunun müessisi Ebû Mansûr el-Mâtürîdî'den (v. 333/944) bize vâsıl olan kelâm eseri Ki-tâbu't-Tevhîd'dir. Dünyada tek yazma nüshası bilinen bu hacimli ki­tabın [6] İhtiva ettiği ana konular şunlardır: Bilgi bahsi, Allah'ın varlığı, sıfatları, ru'yetullah, risâlet bahsi, irade, kaza ve kader, mür-tekib-i kebîre, şefaat, imanın ta'rîfi ve sınırı. Görüldüğü üzere Kitâ-bu't-Tevhîd, kelâm ilminin ana bölümlerinin her üçüne dair önemli meseleleri ihtiva etmektedir. Kıtâbu't-Tevhîd, bize kadar vâsıl olan başlangıç devri kelâm eserlerinin en mütekâmil ve dolgun olanıdır[7]

 
B.  Mütekâmil Eserler
 

1) Ma'lûm olduğu üzere el-Kaadî Ebû Bekr el-Bâkıllâni (v. 403/ 1013) ehl-i sünnet ilm-i kelâmının mesailini tevsik, tanzim ve tertî-bederek kelâm ilmini ikmal etmiştir. Onun KîtâbıTt-Temhîd'ine bak­tığımızda şu bablardan teşekkül ettiğini görürüz :

a) Giriş mahiyetinde : Bilgi bahsi, rna'lümat ve mevcudat.

b) Allah'ın varlığı ve sıfatlan. Tabiatçıları, müneccimleri (gü­neş, ay, merih... gibi yedi yıldızın kâinatın yaratıcısı ve idare edicisi olduğunu söyliyenler), hıristiyanlan ve brahmanları red.

c) Muhammed aleyhisselâmın nübüvvetinin Isbfltt. İ'câzu'l-Kur'-an. Hz. Muhammed'in nübüvveti mevzuunda yahûdrleri  red.

d) Sıfat bahsi :    Sıfat mevsûf, isim müsemmâ, halku'l-Kur'-an'ın nefyi, sıfât-ı haberiyye, ru'yetullah, irade, kaza ve kader...

e)  «îman, İslâm, küfr» terimleri ve sınırları.

f)  Şefaat bahsi.

g)  İmamet (hatime olarak).

Bilâhare daha da inkişaf edecek olan îlm-i kelâmın mesaili ve kelâm eserlerinin muhteviyatı ile Bâkıllânî'nin bu kitabının muhtevi­yatı mukayese edilecek olursa Bâkıllânî'nin eserinde şu noktalar gö­ze çarpar:

aj    Kelâmın üç ana bölümünden sem'iyyât üzerinde az durmuştur.

b)  Gayr-ı İslâmî fırkalarla çok meşgul olmuştur.

c)   İmamet bahsine çok ehemmiyet vermiştir (kitabın üçte biri kadar).

2) Bâkıllânı'den sonra ehl-i sünnet jlm-i kelâmının mümtaz si­ması olarak İmâmu'l-Haremeyn el-Güveynî'yi (v. 478/1085) görmek­teyiz. Kelâmcıların mütekaddimini ile müteahhîrîni arasında köprü vazifesi gören, hacimli ve vukuflu eserleri kendisinden sonra gelen kelâm âlimleri için kaynak teşkil eden ve ünlü mütefekkir, mütekel-lim ve mutasavvîf, Huccetu'l-İslâm el-Gazzâlî'ye de hocalık yapan el-Cüveynî'nin kelâm sahasındaki eserlerinden pek hacimli olduğu an­laşılan eş-Şâmil maalesef eksik olarak mevcuddur [8]. eş-Şâmil'in muhtasarı olan el-İrşâd ise klâsik kelâm meselelelrini en güzel bir tertip ile ihtiva eder [9]

a) (Giriş):    Nazar bahsi (Aklî tefekkür), İlmin hakikati.

b) (Birinci  bölüm):  İlâhiyyât:  Allah'ın varlığı, sıfatları, ru'ye­tullah, kader ve irade.

c) (İkinci bölüm): Nübüvvât, peygamber efendimizin nübüvve­ti, i'câzu'l-Kur'an v.s.

d) (Üçüncü bölüm) : Sem'iyyât, âhiret ahvâli, mürtekib-i kebîre, şefaat, tevbe.

e) (Hatime): İmamet meseleleri.

3) Huccetu'l-İslâm İmâm Gazzâlî'ye (v. 505/1111) ait el-İktisâd fî'l-i'tlkad'm tertibi ise başka bir güzellik arzeder:

a) Giriş : Kelâm ilminin önemi ve onunla iştigal etmenin, hük­mü, deliller.

b) Birinci bölüm : Allah'ın varlığı, stfât-ı zâtiyyesi.

c) İkinci bölüm : Sübûtiyye sıfatları.

d) Üçüncü bölüm : filî sıfatlar.

e) Dördüncü bölüm dört   bâbdır:   

1) Peygamber   efendimizin nübüvvetinin   isbati;

2)  Sem'iyyât;

3) İmârrîet;

4) Tekfir  bahsi.

4) Mütekâmil kelâm eserlerinin muhtevasına ait verdiğimiz ör­neklerin sonuncusunu, Mâtürîdiyye kelâmcıtarından Meymün b. Mu-hammed  Ebu'l-Muîn  en-Nesefî'nin   (v.   508/1115)  Tebsiratu'l-ecMlle1-si          tiJtoh       teşkil etsin [10]

Aynı  zamanda   Hanefiyye  fukahâsmdan  sayılan   Ebû'l-Maîn  en-Nesefî'nin bu hacimli eseri klâsik kelâm kitaplarının tertibini taşır:

a)  İlim ve varlık bahsi.

b) Allah'ın varlığı ve sıfatları (bilhassa tekvtn bahsi), ru'yetul-lah.

c)  Nübüvvet bahsi.

d) Âhiret ve ahvâli.

e)  İmamet. [11]

 

C. Memzüc Eserler
 

Akaid ilminin geçirdiği merhalelerin tedkîkinden de anlaşılacağı üzere, Gazzâlî'nin, bir mütekellim olarak felsefe ile temasından son­ra felsefenin kelâma idhâl edilmesi an'anesi başlamıştır. Fahreddîn er-Râzî (v. 606/1210) ile bu meze işi ileri dereceye varmış, Âmidî de (v. 631/1233) Râzî'yi ta'kîbetmiştir. Âmidî'den sonra Kaadıy Beydaa-vî (v. 685/1286), daha sonra da Teftâzânî (v. 793/1390) ve Seyyid Şe-rîf Curcânî (v. 816/1413) gelir.

1) Memzûc devrin mümessillerinden    Râzî'nin kelâm eserleri henüz eski şekil ve plânı muhafaza eder mahiyettedir. Râzî'nin ol­dukça hacimli olan ve kırk meseleden   ibaret bulunan K. el-Erbaîn'-inde göze çarpan plân değişikliği âhiret bahsini nübüvvetten  önce ele alması ve yer yer felsefî bahislere müstakil bölümler (mes'ele ler) tahsis etmesidir [12]       

2)  Muhtevalarında felsefî meselelere bol bol yer veren mem­zûc eserler, asıl yeni tertip ve şekillerini, Âmidî'nin Ebkâru'I-efkâr'ı ve Beyzaavî'nin   TavâliuTenvâr'ı ile almıştır.   Teftâzânî'nin   Şerhu'l-Mâkâsıd'ı  ile Curcânî'nin $erhu'l-Mevâkıfı  bu yeni tertibin dolgun örneklerini teşkil ederler. Son iki eser tertip ve muhteva bakımın­dan hemen hemen birbirinin aynıdır. Her biri 6 bölüm üzerinde ter-tîbedilmiştir [13]

a) Prensipler:    Kelâm  ilminin  taVîfİ,  mevzuu,  gayesi...,  bilgi bahsi, nazar ve delil bahisleri : (41 sahife).

b) Umûmî meseleler:    Varlık ve   yokluk,   mahiyet,   varlık ve mahiyete bağlı meseleler (taayyün,   vucûb-imtinâ'-imkân, kıdem-hu-dûs, birlik-çokluk, illiyyet, ma'lûliyyet (87 s.).

c) Arazlar:    Arazların külli bahisleri ve nevi'leri (82 s.).

d) Cevherler:  Ta'rîf ve taksim, cismler, gayr-ı  maddî varlık­lar : nefis ve akıl (107 s.).

e)  İlfihlyyât:    Zâtullah,  tenzîhî sıfatlar,  vücûdî  (sübûtî)  sıfat­lar, ru'yetullah, fi'lî sıfatlar, esmâ-i husnâ (86 s.).

f)  Sem'iyyât:    Nübüvvet,  âhiret ve     ahvâli,  esma'  ve  ahkâm (iman-islâm-küfür terimleri  v.s.),  imamet (100 s.).

Curcânî'nin Şerhu'I-Mevâkıf'ı, farklı olarak, bir ek (tezyît) ile so­na erer. 15 sahifelik bu ekte Mu'tezile, Şîa, Havâric, Mürcie, Neccâ-riyye, Cebriyye, Müşebbihe ve ehl-i sünnet (fırka-ı nâciye) fırkaları hakkında kısaca bilgiler verilir [14]

Görüldüğü üzere asıl mevzuları İslâm dininin iman esasları olan ve ana bahislerini altı iman esasının üçe irca* edilmiş şekliyle usûl-i selâse (ilâhiyyât, nübüvvât, âhiret) teşkil eden bu hacimli ke­lâm kitapları, sahîfelerinin yarısından fazlasını (%63ünü) felsefî ma­hiyetteki talî bahislere (vesâil'e) tahsis etmiş bulunmaktadır. Ger­çi bu vesileler asıl maksadlara (makaasıd ve mesâii) müstened teş­kil etmektedir. Fakat ne olursa olsun hem hacım, hem de anlaşılma güçlüğü bakımından vesileler asıl maksadlara baskın gelmektedir. [15]

 

D. Yeni Devir Eserleri
 

İslâm dünyasında te'sirlerini hissetiren yeni kültür ve felsefe muhitleri içinde teessüs etmeye başlayan ve bütün dünyayı hedef almış müstevlî ateist cereyanlar karşısında 20. asrın başından itiba­ren gelişmeler kaydeden yeni ilm-i kelâm cereyanının eserleri, klâ­sik kelâm kitapları plânında ve bir de müstakil mevzu'târ halinde ol­mak üzere, ikiye ayrılıyordu. Müstakil mevzulara tahsîs edilen eser­ler daha çok ya doğrudan doğruya veya dolayısiyle Allah'ın varlığını konu edinmişlerdir.

Üç temel esasa sâdık kalarak teMîf edilen eserler —yerinde de belirtildiği üzere— yenilik getiren ve getirmeyenler diye ikiye tak­sim ediliyordu. Burada üzerinde durulması gereken eserler yeni ilm-i kelâm devrinde kaleme alınıp yeni meselelere temas eden eserlerdir.

1) Osmanlı Dârülfünûn'unda ve medresetü'l-vâizîn'de ilm-i ke­lâm muallimliği yapan Harput'lu Abdüllâtîfin Tenkîhu'l-Kelâmı yeni ilm-i Jtelâm devrinin ilk eserlerinden sayılabilir [16] Tenkîhu'l-Kelâm şöyle bir plâna sahibdir:

a) Mukaddime : Kelâm ilminin ta'rîfi, mevzuu ve gayesi, ilim-nazar-delil bahisleri, ma'lûm bahsi, cisim ve nevi'leri, gök cisimleri, basit ve mürekkeb cisimler, iç ve dış duyular, gayr-ı maddî varlıklar, nefis-aktl, (eski ve yeni görüşlerin mukayesesi) (155 s.).

Allah'ın   sıfatları,

b) Birinci   bölüm : İlâhiyyât;   İsbât-ı   vâcib, Allah'ın fiilleri (112 s.).

c)  İkinci bölüm :  Nübüvvât (51  s.).

d) Üçüncü bölüm : Sem'iyyât (42 s.).

e)  Hâteme:    İmamet (14 s.).

Kitabın sonunda astronomi ile semavî kitaplar arasında göze çarpan zahirî ihtilâfın te'lîfi hakkında bir risale yer almıştır (s. 376-399) [17]

2) Yeni ilm-i kelâm devrinin en vukuflu eserlerini veren İzmîr-İi İsmail Hakkı'nın bu sahada ilk te'lifi Muhessalu'l-Kelâm ve'I-hikme'-dir. Dîbâcesinde zikrettiğine göre [18] bu kitap, plânını verdiği bü­yük bir eserin mukaddimesini teşkil eder (s. 17). Bu plâna göre eser bir mukaddime, iki kısım ve bir hatimeden ibaret olacaktı. Üç fa-,sıldan teşekkül edecek olan mukaddime'de : Kelâm ilminin mevzuu ve teferruatı, islâm fırkalarının itikad esasları ve bir de kelâm ilmi­nin geçirdiği merhaleler konuları üzerinde durulacaktı. Tasarlanan bü­yük eserin birinci kısmı kelâm kaideleriyle felsefî metodları, ikinci kısım da İslâm akaidinin temel hükümlerini (İlâhiyyât, nübüvvet, âhi­ret, iman ve islâm... terimleri) ihtiva edecekti. Hâtime'de imamet meseleleri, akaid mezheplerinin durumları ve nasslara karşı vâkî' iti­razların cevaplandırılması gibi konular işlenecekti.

İzmirli merhum, çizdiği bu plânın mukaddime bölümünü aynı ki­tap içinde kısmen işlemiştir. Yeni ilm-i kelâm adıyla, 5 yıl sonra neş­rettiği ikinci kitabında [19] ise plân ve muhteva biraz daha farklıdır. İzmirli, natamam olan bu iki,ciltlik kitabının dîbâcesinde (s. 19) -Ki­tabımız bir mukaddime ile İki bâbdan ve bir hatimeden ibaret olacaktır»  demek suretiyle birinci  eserin  plânını  aynen  veriyorsa da

e)   İlâhiyyât:    Zâtullah,  tenzîhî  sıfatlar,  vücûdî   (sübûtî)   sıfat­lar, ru'yetullah, fi'lî sıfatlar, esmâ-i husnâ (86 s.).

f)  Sem'iyyât:    Nübüvvet, âhiret ve    ahvâli, esma' ve ahkâm (iman-islâm-küfür terimleri v.s.),  imamet (100 s.).

Curcânî'nin Şerhu'l-Mevâkıf'ı, farklı olarak, bir ek (tezyîl) ile so­na erer. 15 sahifelik bu ekte Mu'tezile, Şîa, Havâric, Mürcie, Neccâ-riyye, Cebriyye, Müşebbihe ve ehl-i sünnet (fırka-ı nâciye) fırkaları hakkında kısaca bilgiler verilir [20]

Görüldüğü üzere asıl mevzu'ları İslâm dininin iman esasları olan ve ana bahislerini altı iman esasının üçe irca' edilmiş şekliyle usûl-i selâse (ilâhiyyât, nübüvvât, âhiret) teşkil eden bu hacimli ke­lâm kitapları, sahîfelerinin yarısından fazlasını (% 63 ünü) felsefî ma­hiyetteki talî bahislere (vesâil'e) tahsis etmiş bulunmaktadır. Ger­çi bu vesileler asıl maksadlara (makaasıd ve mesâil) müstened teş­kil etmektedir. Fakat ne olursa olsun hem hacım, hem de anlaşılma güçlüğü bakımından vesileler asıl maksadlara baskın gelmektedir. [21]

 

D. Yeni Devir Eserleri
 

İslâm dünyasında te'sirlerini hissetiren yeni kültür ve felsefe muhitleri içinde teessüs etmeye başlayan ve bütün dünyayı hedef almış müstevli ateist cereyanlar karşısında 20. asrın başından itiba­ren gelişmeler kaydeden yeni ilm-i kelâm cereyanının eserleri, klâ­sik kelâm kitapları plânında ve bir de müstakil mevzu'lâr halinde ol­mak üzere, ikiye ayrılıyordu. Müstakil mevzu'lara tahsis edilen eser­ler daha çok ya doğrudan doğruya veya dolayısiyle Allah'ın varlığını konu edinmişlerdir.

Üç temel esasa sâdık kalarak te'lîf edilen eserler yerinde de belirtildiği Çizere yenilik getiren ve getirmeyenler diye ikiye tak­sim ediliyordu. Burada üzerinde durulması gereken eserler yeni ilm-i kelâm devrinde kaleme alınıp yeni meselelere temas eden eserlerdir.

1) Osmanlı Darülfünun'unda ve medresetü'l-vâizîn'de ilm-i ke­lâm muallimliği yapan Harput'lu Abdüllâtîfin Tenkîhu'l-Kelâmı yeni ilm-i kelâm devrinin ilk eserlerinden sayılabilir [22] Tenkîhu'l-Kelâm şöyle bir plâna sahibdir:

a) Mukaddime :Kelâm İlminin ta'rîfi, mevzuu ve gayesi, îlim-nazar-delil bahisleri, ma'lûm bahsi, cisim ve nevi'leri, gök cisimleri, basit ve mürekkeb cisimler, iç ve dış duyular, gayr-ı maddî varlıklar, nefis-akıl, (eski ve yeni görüşlerin mukayesesi) (155 s.).

b)  Birinci   bölüm : İlâhiyyât;   İsbât-ı  vâcib,     Allah'ın   sıfatları, Allah'ın fiilleri  (112 s.).

c)  İkinci bölüm : Nübüvvât (51  s.).

d)  Üçüncü bölüm : Sem'iyyât (42 s.).

e)  Hâtcme: İmamet (14 s.).

Kitabın sonunda astronomi ile semavî kitaplar arasında göze çarpan zahirî ihtilâfın te'iîfi hakkında bir risale yer almıştır (s. 376-399) [23]

2) Yeni ilm-i kelâm devrinin en vukuflu eserlerini veren İzmîr-li İsmail Hakkı'nın bu sahada ilk te'lifi Muhessalu'l-Kelâm ve'l-h'ıkme'-dir. Dibacesinde zikrettiğine göre[24] bu kitap, plânını verdiği bü­yük bir eserin mukaddimesini teşkil eder (s. 17). Bü plâna göre eser bir mukaddime, iki kısım ve bir hatimeden ibaret olacaktı. Üç fa-, sıldan teşekkül edecek olan mukaddime'de : Kelâm ilminin mevzuu ve teferruatı, islâm fırkalarının itikad esasları ve bir de kelâm ilmi­nin geçirdiği merhaleler konuları üzerinde durulacaktı. Tasarlanan bü­yük eserin birinci kısmı kelâm kaideleriyle felsefî metodları, ikinci kısım da İslâm akaidinin temel hükümlerini (İlâhiyyât, nübüvvet, âhi­ret, iman ve islâm... terimleri) ihtiva edecekti. Hâtime'de imamet meseleleri, akaid mezheplerinin durumları ve nasslara karşı vâkî' iti­razların cevaplandırılması gibi konular işlenecekti.

İzmirli merhum, çizdiği bu plânın mukaddime bölümünü aynı ki­tap içinde kısmen işlemiştir. Yeni ilm-i kelâm adıyla, 5 yıl sonra neş­rettiği ikinci kitabında [25] ise plân ve muhteva biraz daha farklıdır. İzmirli, natamam olan bu iki ciltlik kitabının dibacesinde (s. 19) «Ki­tabımız bir mukaddime ile iki bâbdan ve bir hatimeden ibaret ola­caktır» demek suretiyle birinci  eserin plânını  aynen  veriyorsa da

kitabın kendisi tedkîk edildiğinde mukaddime ile bâbların dahilî plân ve muhtevasının değişik olduğu-görülür.

Üzüntü ile belirtelim ki İzmirli merhum verdiği plânın ancak ya­rısını, mukaddime ile birinci babı neşredebilmiştir. Eserin birinci cildini  istîab eden mukaddimede şu konular yer almıştır:

Birinci fasıl : Serî hükümler ve bu hükümlerin kaynakları, bil­gi bahsi (dinî, felsefî ve ilmî metodlar).

İkinci fasıl : İslâmî İlimlerin tedvin edilişi, itikadı mezheplerjn temel görüşleri ve aralarmdaki farklar.

Üçüncü fasıl : İslâm filozofları, mütasavvife, bâtıniyye, bugün mevcûd olan fırkalar.

Dördüncü fasıl :    Fıkıh mezhepleri. Beşinci fasıl :    İlk prensipler (ayniyet, sebep v.s,). Altıncı fasıl :    Vücûd ve zât, vücûdun nevi'ltfri. Yedinci fasıl :    Madde, hayat, ruh.

Yeni ilm-İ kelâmın ikinci cildi (ki plâna göre birinci bâb olma­lıdır) ilâhiyyât bahislerine tahsîs edilmiştir Bu bölümde yer alan ko­nular şunlardır:

Birinci fasıl : İsbât-t vâcîp delilleri : mütekellimîn'in, eski ve yeni filozofların kullandıkları deliller; mekanizm, materyalizm ve po­zitivizmin tenkidi.

İkinci fasıl :    Tenzîhî sıfatlar, tevhîd.

Üçüncü fasıl : Sübûtî sıfatlar, eski ve yeni filozofların telâk-kîsi.

Dördüncü fasıl : Fi'lî sıfatlar, mütasavvifede tevhîd, hidâyet ve dalâlet, kader, rızık, ecel.

Öyle anlaşılıyor ki eserin müteakip cildlerinde yer alacak olan İkinci bâb sem'iyyât bahsini (nübüvvet ve âhiret) ihtiva edecekti. Ha­timede imamet konusu ele alınacak ve belki de «Muhassal» da zik-redildiği gibi (s. 17) nasslara karşı vârid olacak itirazlara cevaplar verilecekti. [26]


[1] el-Kâtib el-Hvârizmi (v. 387/997), Mefâtihu'l-TJlûm adlı ansiklopedik eserinde, (s. 27-28), kelâmcıların bahis konusu ettikleri temel mes'eleler için bir fasıl açmıştır. Hvârizmî, bu fasılda, ilâhiyyât ve nübüvvâta müteallik belli başlı mes'eleleri saydıktan sonra sözünü şöyle bitirir: «İşte kelâmcıların, hakkında ko­nuştukları ve üzerinde münakaşa ettikleri dinî esaslar bunlardan ibarettir. Diğer mes'eleler bu esasların ya feri'leridir veya bunlar için tertîbedİlmİş mukaddimeler ve girişler mahiyetindedir.» Hvârizmî'nin sem'iyyât bahsini zikretmeyişinin sebebi, bu bahsin, tamamen nassa müstenid olması hasebiyle münakaşa konusu kabul edilmemesi olsa gerektir.

[2] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:52.

[3] bk. İA. .Mâtürîdî. maddesi.

[4] el-İbâne an usûli'd-diyâne, Kahire, Müniriyye baskısı, el-Luma", Richard J. Mc Carthy neşri, Beyrut, 1952-1953, s. 83; r. ilâ ehli's-Sağr bi Bâbi'l-ebvfib, Dâ-tülfünû» İlâjıjyat Fakültesi Mecmuası, sy, 8, s. 80-108.

[5] bk. İbn Asâkir, Tebyînu kezibi'l-mufterî, s. 128-140.

[6] İngiltere Cambridge (Kembriç) Üniversitesi kütüphanesi, Add. 3651, 207 varak. Bu nüshanın mikrofilmi süleymaniye kütüphanesinde mevcuttur. Arşiv Nr. 1863. Eser 1970 yılında basılmıştır. Yusuf Ziya Yörükân tarafından Mâtürîdî'ye ait yayınlanan   iki   risalenin   sıhhati   çok   şüphelidir   (Ebû   Mansûr   Mâtürîdî'nin   iki eseri: Tevhîd kitabı ve Akaid risalesi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi neş­riyatı 5, İstanbul, 1953).

[7] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:52.

[8] eş-Şâmİl'e   ait  yazma  bir  nüsha  Köprülü  kütüphanesinde   mevcuttur, nr.  826.  AH  Sâmî  en-Neş.§âr  başkanlığınra  bir hey'et  eş-Şâmil'in  takriben  üçte birini teşkil eden bir kısmını neşretmiştir, İskenderiye, 1969, 731 s.

[9] Kitâbu'l-îrşâd, M. Yûsuf Musa     ve     A. Abdu'l-Mun'im neşri,     Mısır, 1369/1950, 23+460 s.

[10] Tebsırâtu'l-edille'nin    ya?ma    nüshası,    Süleymanİye    kütüphanesi,    nr. 2907, 243 varak.

[11] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:52-55.

[12] K.  el-Erbaîn'in kıymetli  iki yazma nüshası:   Fatih ktp.  nr.  2899,   193 varak, istinsah tarihi 615 h.; yine Fatih ktp. nr. 2898, istinsah tarihi 680 h.

[13] Burada sıralanacak muhteva ve sahife rakamları Teftâzânî'nin Şerhu'l-Makasıd'ına aittir (İstanbul, 1277 h. baskısı)-

[14] bk.  el-Curcânî,   Şerhu'l-Mevâkıf,  III,   281-295.

[15] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:55.

[16] İstanbul, 1330 h. baskısı: Tenkîhıı'I-Kelâm, 399+12 s., Tekmile-i kîhu'l-Kelâm», 193+6 s.

[17] Bu  risale  Astronomi  ve  dîn   adı  altında   tarafımızdan   sadeleştirilerek kitabın sonundaki EKLER bölümüne ilâve edilmiştir.

[18] İstanbul, 1336 h. baskısı, 201+3 s.

[19] Birinci cild:  İstanbul,  1339  rûmî/1341  hicrî, 312 s.;  İkinci cild:   İstan­bul, 1340/1343, 240+6 s.

[20] bk,  el-Curcânî,   Şerhu'l-Mevâkif,   III,   281-295.

[21] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:56-57.

[22] İstanbul, 1330 h. baskısı: Tenkîhu't-Kelâm, 399+12 s., Tekmile-i  «Ten­kîhu'l-Kelâm., 193+6 s.

[23] Bu  risale  Astronomi  ve  din   adı  altında   tarafımızdan   sadeleştirilerek kitabın sonundaki EKLER bölümüne ilâve edilmiştir.

[24] İstanbul, 1336 h. baskısı, 201+3 s.

[25] Birinci cild: İstanbul,  1339 rûmî/1341 hicrî, 312 s.; İkinci cild:  İstaD-bul, 1340/1343, 240+6 s.

[26] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:57-58.

Paylaşım için Allah razı olsun.

Rabbim bizleri imanı tam kullarından eylesin Rabbim paylaşım için razı olsun

Paylaşım için Allah razı olsun..

Aleyküm selâm dinimizi anlamak için çok değişik kaynaklara başvurabiliriz bu kaynakların doğru ve güvenilir olanına başvuralım inşaAllah

Esselamu aleykum. Rabbim razı olsun paylasimdan kardeşim. ..

Allah razı olsun selam ve dua ile..