İman ile küfür arasındaki sınır

İMAN İLE KÜFÜR ARASINDAKİ SINIR

1) Konunun Tarihçesi:

İman ile küfür arasındaki sınırın ne olabileceği, hangi inanış, ifade ve hareketin bir müslümanı iman sınırlarının dışına çıkarabileceği konusu, islâm tefekkür tarihinde «tekfîr» adı altında münakaşa edîlegelmiştir. Bir müslümanı veya müslüman olduğu sanılan bir insanı küfre nisbet etmek demek olan tekfir, yahut ikfâr hem akaid ve kelâm ilmini, hem de islâm fıkhını ilgilendirir. Küfrün, yani İslâm dininin iman dairesinden çıkış hadisesinin vukuunu kelâm ilmi tes-bit ediyorsa, dinden çıkan (mürted) kimsenin tâbi tutulacağı dünyevî muameleyi de islâm hukuku tanzim ediyor. Biz bu yazımızda konunun akaid ve kelâm yönü üzerinde işliyeceğiz.

Rasûlüllah (s.a.) efendimizin, saadet asrında yaşamış insanlardan muayyen şahıs veya gurupları tekfir ettiği bilinmemektedir. Halbuki Medine devrinde müslümanlar arasında münafıkların bulunduğu bir hakikattir. Kur'ân-ı kerimde münafıklar, kâfirler ve müşrikler yanyana zikredilmekte ve aynı azab ile tehdit edilmektedir [1] Vahyile müeyyed olması sebebiyle kimlerin samimi imana sahibol-duğunu, kimlerin de içi küfrile kararmışken dışından iman izhar ettiğini çok iyi bilen Rasûl-i ekremin bu tekfirden kaçışına İslâmlaş-tırma siyaseti diyebiliriz. «Ben müslümanım» diyen bir insanı, münafık da olsa, hatta bu sözü kerhen de söylemiş bulunsa, müslüman-mış gibi muameleye tâbi tutmak ve islâm cemiyetine mal etmek Rahmet Peygamberi tarafından hikmete uygun görülmüştür. Aksi takdirde «Ben müslümanım» diyen kimseyi, «Hayır, sen müslüman değilsin» iddiasıyla itmek ve islâm cemiyetinden çıkarmak gerekecekti. Bu, öyle anlaşılıyor ki, İslâmın bekası için isabetli bir tutum kabul edilmemiştir.

Hadis mecmuaları incelendiği takdirde Rasü!-i ekrem (s.a.) efendimizin belirli insanlar ve guruplardan ziyade, şahısları tayin edilmemiş tipleri tekfir ettiği göze çarpar. Meselâ : «Kim bite bile öz babasından başkasının evlâdı olduğunu iddia ederse... Kim bir kâhine gider, söylediğini tasdik ederse... Kim Allah'tan başkasının adına yemin ederse... Kim namazını terkederse küfre düşer» hadisleri gibi [2] Ehl-i sünnet âlimleri, bu nevi hadislerin bir kısmının, işlenen günahın büyüklüğünü göstererek insanları sakındırmak (terhîüı) için olduğunu, aslında failinin küfrüne apaçık hükmedilemiyeceğini söylemişlerdir [3]

İslâm dünyasındaki ilk tekfir hareketi Havaric ile başlamıştır. Hulefâ-i râşidînin dördüncüsü Hz. Ali. (r.a.) ile Hz. Muâviye arasında cereyan eden Siffîn İç savaşı sırasında başçeken Havaric, hem Hz. Ali'yi hem de Hz. Muaviye'yi tekfir etmiştir. Bu fırkanın kanaatine göre büyük günah işleyen bir mümin hemen kâfir olur, katli gerekir.

Hicrî ikinci asrın başlarında bir itikadî mezhep olarak zuhur eden Mu'tezile de Havâric'inkine yakın bir görüş beyan etmiştir. Onlara göre büyük günah işleyen kimse imandan çıkar. Mu'tezile bu noktada ötekiler kadar sert davranmamış, nezaket göstererek «küfre de girmez» demiştir. Böylece o kimse küfr ile iman arasında bir yerde bulunur (menzile beyne'l-menzîleteyn). Şayet ölünceye kadar şartlarını gözetliyerek tevbe ederse imana döner, aksi takdirde kâfir olarak ölür.

Bilindiği üzere Mu'tezile ile, islâm tefekkür tarihinde, kelâm ilmi doğmuştur. Mu'tezilenin kelâmı, kaderi ve sıfât-ı İlâhiyyenin bir kısmını inkâr ediyor, akaid sahasında akla değer verip müteşâ-bihâtı te'vil ediyordu. Selefiyye diye isimlendirdiğimiz zamanın İslâm âlimleri kelâm ilmine şiddetle cephe aimış, kelâmı ve kelâm ehlini tekfir etmiştir [4]

Hicrî dördüncü asrın başında Mu'tezileden ayrılıp yeni bir mezhebin kuruculuğunu yapan Ebu'l-Hasan el-Eş'arî (v. 324/936) ile Ebü Mansûr el-Mâtürîdî'nin (v. 333/944) elinde kelâm ilmi tabir caizs İhtida etmiş veya başka bir îfade ile «ehl-i sünnet» dairesine girmiştir. Artık bu tarihlerden itibaren islâm dünyasında âlimlerin büyük çoğunluğu ehl-i sünnet ilm-i kelâmını benimseyecektir.

Ehl-i sünnet ilm-i kelâmının doğuşu sırasında islâm felsefesi de zuhur etmiştir. Böylece islâm dünyasında akaid hasına giren konulardan bahseden dört büyük cereyan göze çarpmaktadır:

1) Selefiyye (En ateşli taraftarları Hanbelîlerdi)

2) Ehl-İ bid'at ilm-i kelâmı

3) Ehl-i sünnet îlm-i kelâmı (Eş'ariyye ile Mâtürîdiyye)

4) İslâm felsefesi.

Bu cereyanların ilk üçünün özellikle müteassipları arasında tekfir mekanizmasının işlediği anlaşılmaktadır. Büyük islâm mütefekkiri imam Gazzâlî (v. 505/1111), iman ile küfür arasındaki sının tes-bit maksadıyla kaleme aldığı risalesinde bundan yakınır ve Hanbe-lîlerİe Eş'arîlerin, ayrıca Eş'arîlerle Mu'tezilenin karşılıklı olarak birbirlerini tekfir ettiklerini zikreder [5] Hatta Gazzâlî'den ikibuçuk asır Önce İbn Kuteybe fv. 276/889) aynı derde parmak basarak şöyle der: «İnsanlar o hale gelmiştir ki dinde tefrika çıkarmışlar, parça parça olmuşlardır. Birbirlerini lâkablarla anar olmuşlar, yekdiğer-lerini tekfir etmişler, ayrı ayrı mezheplere tutunmuşlar...» [6]

İlk islâm filozofları ei-Kindî (v. 252/866), Fârâbî (v. 339/950) ve İbn Sînâ'nın (v. 428/1034) zuhurundan sonra tekfir müessesesi üçlü bir hücum hedefi bulmuştur:

a) Ehl-İ bid'atın birbirini tekfiri

b) Ehl-i bid'atın ehl-i sünneti tekfiri

c) Ehl-i sünnetle Selefiyyenin ehl-i bld'atı ve islâm filozoflarını tekfiri. [7]

2. Kimler Tekfir Edilebilir?

Ebu'l-Hasan el-Eş'arî, mezhepler tarihi mevzuunda telif ettiği eserinin mukaddimesinde, müslümanların, Peygamber'lerinden sonra bir çok hususlarda İhtilâfa düştüklerini, böylece fırka ve parçalara ayrıldıklarını kayd ettikten sonra ilâve eder : «Şu kadar var ki İslâmiyet bütün bu fırkaları sinesinde toplamakta ve hepsine de şâmil bulunmaktadır» [8] Büyük imamın bu ifadesi geniş bir müsamaha zihniyeti taşımakta ve hiç bir isiâmî fırkanın tekfir edilemiyeceğini iş'-ar etmektedir. Selef mezhebinin müdafii olan Ebû Ca'fer et-Tahâvî (v. 321/933) de Akîde'şinin sonunda Müşebbihe, Mu'tezile gibi fırkaları zikreder ve onların dalâlet içinde olduklarını söylemekle yetinir [9] Yine bir mütekillim ve mezhepler tarihçisi olan Abdülkaahir el-Bağdâdî (v. 429/1037), el-Fark beyne'l-fırak adlı eserinde ehl-İ sünnetin birbirini tekfir etmediğini, buna mukabil muhalif fırk-aların tekfir belâsına giriftar olduklarını kaydeder [10] İmam-ı A'zam Ebû Hanife*nin (v. 150/787) el-Fıkhu'l-ekber adlı akaid risalesine güzel bir şerh yazan Aliyyu'UKaarî'nİn (v. 1014/1606) şu iki cümlesi anlatmak istediğimiz fikri hulâsa etmektedir: «Ehl-i bid'atın kusurla-rındandır ki birbirlerini tekfir ederler; ehl-i sünnetin de övülmeye lâyık meziyetlerindendir ki yekdiğerlerini olsa olsa hataya nisbet ederler, fakat tekfir etmezler» [11]

İbn Kuteybe ve Gazzâlî'nin yukarıda sözü edilen şikâyetlerine rağmen şuny., söyleyebiliriz ki ehl-i sünnet kelâmcıları İle fukahânın çoğunluğu (cumhuru) birbirini tekfir etmediği gibi «ehl-i kıble-yi de küfre nisbet etmemiştir. Allâme Teftâzânî (v. 793/1390) meşhur «Şerhu'l-AkaidMnde bu hakikati şöyle ifadelendirmiştir: «Ehl-i sünnetin prensiplerindendir ki ehl-i kıbleden kimse tekfir edilemez» [12] Kaynaklar bu noktada hemen hemen ittifak halindedir [13] Şunu da belirtmeliyiz ki «ehl-i kıble», türkçemizde «beş vakit namazına müdavim» manasına geliyorsa da fukahâ ve mütekeilimînin ifadelerinde «Kâ'beye doğru namaz kılmanın farz olduğunu kabul eden» manasını tpşır (13Î.

İslâm filozoflarının tekfiri mevzuunda şiddetli bir tavır takınan Gazzâlî Tehâfutu'l-feiâsife'sinin mukaddimesinde şöyle der: «Ben

[14]felâsifenin görüşlerini çürütürken bazan Mu'tezile, bazan Kerrâmiy-ye, bazan da Vâkıfiyye mezhebinin delillerini kullandım. Kitabımda tek bir mezhebin savunucusu tavrı takınmadım, bilakis bütün fırkaları filozofların karşısında yek-vücud bir cephe haline getirdim. Çünkü itikadî mezhepler (fırkalar) bize teferruatta muhalefet ederken filozoflar İslâmiyetin esaslarına taarruz etmişlerdir. O halde bunlara karşı yek-vücud olmalıyız; büyük musibetler karşısında ufak kırgınlıklar ortadan kalkar» [15]

, Engin isiâmî bilgisinin yanında derin bir felsefî kültüre de sahip bulunan Seyfeddîn el-Âmidî fv. 631/1233), tekfir mevzuunu etraflıca ele aldığı Ebkâru'i-efkâr adh eserinde, mütekellimîn ve fukahânın yukarıda belirtilen görüşlerini naklettikten sonra, ehl-i sünnetten bazılarının bid'at fırkalarını tekfir ettiklerini kaydeder. Âmidî daha sonra Kaderiyye, Şîa, Havâric ve Müşebbihenin tekfir edildiği noktaları bir bir zikr ederek «bunların dışında kalan mezhep mensupları bid'ate düşüyorlarsa da kâfir değillerdir» hükmünü verir (vr. 274/b - 275/a). Fakat Âmidî bazı bilginlerin bu tekfir görüşünü doğru bulmaz ve zikri geçen fırkaların tekfir edildiği noktalan teker teker çürütür [16]

Âmidî'den İki asır sonra gelen meşhur Seyyid Şetif el-Curcânî (v. 816/1413) de aynı yolu takibetmiş ve Şeru'l-Mevâkıf adlı üç ciltlik hacimli eserinde, ehl-i kıbleden Mu'tezile, Mücessİme ve Revâ-fızın tekfir edildiği noktaları, ayrıca Mu'tezilenin ehl-i sünneti tekfir ettiği meseleleri bir bir ele alarak çürütmüştür. Yalnız Seyyid Şerif bu İzahatının sonuna şu notu koymayı da ihmal etmemiştir: «Şunu bil ki ehl-i kıblenin tekfir edilemiyeceği hususu yukarıda da geçtiği gibi Eş'arî ve fukahânın görüşlerine uygundur. Fakat İslâm fırkalarının akidelerini bir bir incelediğimiz takdirde kesinlikle küfrü gerektiren noktalara tesadüf edebiliriz : Meselâ, Allah'tan başka bir...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın