Sayfayı Yazdır - İlk İslâm âlimleri ve astronomi

5. İlk İslâm âlimleri ve astronomi:

Bahsi geçen uydurma söz ve görüşlerin doğurduğu zararlar sadece yahûdî ve hıristiyaniara münhasır kalmamış, bil'akis her asrın İslâm dünyasına da az çok te'sir etmiştir. İslâm âlimlerinin müfessir ve müelliflerinden pek az sayılmayan bir gurubu, zikri geçen sözlerin red ve cerhine cesaret edemediğinden «bu görüşler doğru ise o veçhile de göklerin ve yerin yaratılışı ilâhî kudretten uzak sayılmaz» gibi ihtimalli sözler sarfederek gerçeği bir türlü bütün açıklığıyla ortaya koyamamışlardır. Gerçi göklerin ve yerin o veçhile yaratılışı imkân dâhilinde olup bütün âlemlere şâmil bulunan ilâhî kudretten uzak değildir. Fakat «olandan daha güzeli

ve daha mükemmeli imkân dâhilinde değildir» vecizesi gereğince «göklerin ve yerin mübdii» [18] olan Hâlik-ı Hakîm'in hikmetinden uzak düşmektedir.

Mukaddes Kitaplardan Tevrat ve İncil'e inanan ilk yahûdî ve hı-ristiyanlar nasıl Batlamyus astronomisini bilmiyorlar idiyse Kur'ân ehli olan müslümanların ilk nesilleri de bu astronomiye vâkıf değillerdi. İslâm dünyasının ilk asırlarında yer, gök, güneş, ay, yıldızlar ve bunların çeşitli belirtileri, Kur'ân-ı kerimde mevcûd olan ilgili âyetlerin zahirleri itibariyle anlaşılmıştır:

a ) «o Rabbiniz ki yeryüzünü sizin için bir döşek yaptı, göğü de bir bina kıldı» [19],ı«O Allahki yeryüzünü uzatıp düzledi» [20] «Yeri de döşeyip yaydık» [21] «biz gökyüzünü korunmuş bir tavan yaptık» [22]

«Üstlerindeki göğe bakmadılar mı ki onu nasıl bina ettik, nasıl donattık? Onun hiç bir gediği de yok. Yere de (bakmadılar mı ki nasıl) onu döşedik» [23] «Allah yeri sizin için bir döşek yapmıştır» [24]

Bu âyetlerin zahirlerinden : yeryüzünün, belirli sınırlarla çevrilmiş ve ayaklar altına serilmiş düz bir döşek, göğün de arz üzerine kuruJmuş çadırvârî bir bina [25]ve tavan olduğu anlaşılmaktadır.

b) sonra göğeyönelip onları yedi gök

halinde tesviye ve tanzim etti»[26] «Sonra göğe tecelli etti de... onları yedi gök haline getirdi[27] «O Allah'tır ki yedi göğü, yerden de onun mislini yaratmıştır» «Muhakkak ki biz üstünüzde yedi yol yarattık» [28], birbiriyle âhenkdâr (bir anlayışa göre : tabaka tabaka) yedi gök yaratmış olandır» [29]

Bu âyetlerden de çıkan zahirî mânâ : semâ adedinin yedi olduğu ve birbiri üzerinde tabakalar halinde bulunduğu, arzın da birbiri üzerinde yedi tabaka olmakta semâların misli bulunduğu şeklindedir. Bir de şu âyetlere bakalım :

c) «Göğün ve yerin O'nun emriyle durması yine O'nun âyetlerindendir» [30]

«Güneş, ay, yıldızlar... O'nun fermanına boyun eğmiştir» [31], «O, güneşi de ay'ı da emri altına almıştır; bunların her biri muayyen bir zamana kadar seyreder» [32] «Geceyi, gündüzü, güneşi, ay'ı yaratan O'dur. Bunların her biri kendi dairesinde devretmektedir- [33]

Sıraladığımız bu âyet-i kerîmelerden ilk anlaşılan mânâ şudur: Gök ile yerin mevcudiyeti ve fezada îşgai ettikleri mekândan ayrıl-mayıp devam etmeleri ilâhî emir ve kudrete bağlı bulunmaktadır. Güneş, ay ve yıldızlar da yüce Tann'nın emir ve iradesine tâbi' olmuştur. Bunların her biri kendi yörüngesinde belirli zamanlar içinde dönmekte ve seyretmektedir.

d) «O, gökten su indirmiştir» [34]

, «Allah'ın gökten İndirerek kendisiyle ölü toprağı dirilttiği suda...» [35]«İçmekte olduğunuz suyu gökten indiren O'dur» [36]

Bu âyetlerin zahirinden de yağmurların semâdan indiği anlaşılmaktadır.

İşte dört gurup halinde mealleriyle birlikte sıraladığımız bu âyetleri, İlk asrın âlimleri, zahirî mânâlarıyla almış ve onunla iktifa etmişlerdir. Bunun yanında göklerin ve yerin mevcudiyeti ve devamının keyfiyeti, güneş, ay ve yıldızların seyir ve hareketlerinin şekli, kar, yağmur gibi yağan maddelerin teşekkül tarzı ve benzeri hâdiselere dair Kur'ân-ı kerimde sarahat olmadığından tafsîlâta girişilme-mistir. Yalnız «bizden öncekilerin şerîatleri bizim için de mu'teber-dir» kaidesi gereğince, Ehl-i Kitap âlimlerinden İslâmla müşerref olan Abdullah b. Selâm (v. 43/663)', Kâ'bu'l-Ahbâr (v. 32/652), Vehb b. Münebbih (v. 114/732) gibi zevatın gökler, yer, güneş, ay ve yıldızlar hakkında Kitap Ehlinden naklettikleri bazı sözler «geçmişlerden nakiller» meyanmda benimsenmiş ve zikredilmiştir. Binâenaleyh

bazı sûrelerin başında bulunan hecâ harflerinden harfinin[37] «Kaf dağı» ile ve ( o) harfinin[38] de «Dünyayı Taşıyan Balık»la tefsir edilmesi gibi bazı sahabeden ve ilk tabaka müfessirlerinden rivayet olunan sözlerin, İsrâîliyyattan İslâmiyete geçmiş bulunan rivayetler cümlesinden olduğuna şüphe etmemelidir. [39]

6. Batlamyus astronomisinin İslâm dünyasına girişi:

İsİâmın İlk asırlarında-durum yukarıda anlatıldığı gibi idi. Abbasîler zamanında Aristo (v. m.ö. 322) felsefesi ve Batlamyus (v. m.ö. 170) astronomisi Yunanlılardan tercüme edilerek İslâm dünyasında yayılmaya başlamıştı. Bu yeni hareket müslümanlar arasında önceleri kîlü kaali mûcib olmuş, fakat bil'âhare durum tamamen değişmiştir. Yeni hareketin getirdiği felsefe ve astronomi telâkkisi, sırf aklî olduğu, üstelik diyâr-t küfürden nakledilerek Mukaddes Kitapların zahirlerine itikad bağlamış kimselerin İnançlarına aykırı düştüğü İçin o devrin âlimleri tarafından İltifat görmemiş, hatta sözü edilen hikmetle hey'etin okunması ve öğretilmesinin haram olduğuna dair sözler bile sarf edilmiştir. Bu devrin âlimleri, tefekkür ve istidlallerini derinleştirip yeni Batlamyus astronomisinin mahiyet ve inceliklerine vâkıf olamadıkları ve aynı zamanda hakîkat-i halden haberdar bulunmadıkları için geçmiş bazı âlimlerin yoluna uymuşlar ve ilgili Kur'ân âyetlerinin zahiriyle iktifa etmişlerdir. Böylece gökler, yer, yıldızlar, bulut ve yağmur gibi tabiat cisim ve hâdiselerinin zikredü-diği Kur'ân âyetleri, zahirleri veçhile anlaşılmış', tefsir edilmiş ve öylece kitaplara geçirilmiştir. İslâm dünyasında Batlamyus görüşünün yayıldığı asırlarda İslâm âlimlerince meydana getirilen tefsir kitaplarında, yer, gök ve gezegenlerle bunların ahvâli hususunda yer alan izah ve yorumlar, felsefe ve astronomi kitaplarında mevcûd olan tafsîlâta aykırı düşüyordu. Bu sebeple âlimler kendi yaptıkları tefsir ve yorumları te'yid etmek için, aslında İsrâîlî hurâfât ve hayâlâttan ibaret bulunan bazı sözleri, Mukaddes Kitaplarda yer almış veya peygamberlerin ağzından şeref-sâdır olmuş kudsî sözler zannederek hikmet ve hakikatin ta kendisi olarak nazil olan Kur'ân-ı kerimin tefsirlerine karıştırmışlardır. Gerçi ilk İslâm âlimlerini bu tarz düşünüşlerinde ma'zûr saymak mümkündür. Fakat biraz sonra anlatılacağı üzere bil'âhare gelen muhakkik âlimlerimizin vâsıl oldukları yüksek gerçeklere ulaşamamışlar ve onların bu mevzu da İslâm dinine ifa ettikleri hizmetlerden mahrum kalmışlardır.

İslâm tarihinin orta zamanlarında yetişen kıymetli âlimlerimizden İmâmu'l-Haremeyn Ebû'l-Maâlî (v. 478/1085), Ebû Hâmid el-Gaz-zâlî (v. 505/1111), Fahreddîn er-Râzî (v. 606/1210), Kaadıy Beydaavİ (v. 685/1286), Şemsüddîn Isfahânî (v. 749/1349) ve benzeri muhak-kıklar, zamanlarında İslâm dünyasına yayılıp şöhret bulan Aristo felsefesiyle Batlamyus astronomisini şöyle telâkki etmişlerdir: Bu ilimler, insanlar için mümkün olduğu derecede kâinattaki eşyadan dünya üzerinde bulunanları bizzat müşahede ederek, gök cisimlerini de rasat aletleriyle gözetliyerek elde edilen hisse nüstenid deliller vâ-sıtasiyle yine kâinatın sırlarını keşfetmeye vesile olan sırf aklî İlimlerdir. Onlara göre kâinatın cisimlerini tarassut ve müşahede etmek suretiyle deliller elde etmek konusunda ve bu deliller yoluyla gereJ< bizzat kâinatın sırlarını keşfetmek, gerek başkalarının keşfettikleri sırları kabul veya reddetmek, bunların kesin olanlarıyla vehim ve zan mahsûlü bulunanlarını birbirinden ayırdetmek mevzuunda müsiim, gayr-ı müsiim bütün akıl ve hikmet sahipleri müsavidir. Binâenaleyh bu âlimler, Aristo felsefesiyle Batlamyus astronomisinin kimden zuhur ettiğine, nereden gelip nereye gittiğine önem vermemişlerdir. Ancak onlar göklerin, yerin (?), diğer yıldızlarla temel elemanların (anâsırın) kadîm olduğu görüşünü kabul etmemişler; göklerin (feleklerin) basbayağı canlı olduğu ve yekpare bir tarzda bulunup asla fena bulmıyacağı, ayrıca tekrar dirilişin (haşrin) ruh ve bedenle değil de sadece ruhla olacağı gibi hem İslâm dininin, hem de diğer dinlerin esaslarına aykırı düşen yanlış görüş ve İddiaları kesin delillerle reddetmişlerdir. Bunun yanında zikri geçen âlimler, göklerle yerin her birinin küre şeklinde birer cisim olduğunu, birbiri üstünde sıralanan göklerin yeri her yönden kuşattığını, güneş, ay ve yıldız-larıyla bütün gök cisimlerinin yer üzerinde hareket ettiğini kabul etmişler; ayrıca kar, yağmur ve benzeri hâdiselerin, yeryüzünde meydana gelen buharlaşmanın atmosfere yükselmesi ve soğuk tabakalarda yoğunlaşarak buluta dönüştükten sonra tekrar yere inmesi gibi müşahede olunan bir mekanizma ile meydana geldiğini benimsemişlerdir. Bu âlimler, gökler, yer, güneş, ay, yıldızlar ve yağmur gibi cisim ve hâdiselerin zikrolunduğu Kur'ân âyetlerini yukarıda izah edildiği şekilde tevcih ve tefsîr etmişler; duyuların müşahede ve tarassudu ile sabit olan ilim ve hikmet bahisleriyle Allah kelâmı Kur'ân grasında zahirde var gibi görünen tenakuzun gerçekte mevcûd olmadığını ilân ve isbat etmişlerdir. [40]

7. Tefsirlerden örnekler:

(Hey'et ilminde Batlamyus nazariyesinin hâkim olduğu devirlerde İslâm müfessirleri tarafından kaleme alınmış eserlerde Batlamyus görüşlerine yer verildiği görülmektedir. Meselâ : )

a) Allâme Beydaavî (v. 685/1286): «O Rab ki yeryüzünü sizin İçin yayılmış bir döşek yaptı...»[41] âyet-i kerîmesindeki «firâş» kelimesini «yayılmış döşek gibi» tarzında tefsir ettikten sonra şu izahatı ilâve eder: «Fakat bu ifade yerin düz olmasını gerektirmez. Çünkü büyük bir hacme ve kocaman bir cüsşe-ye sahip bulunan yer küresinin, bir parçasiyle, bize yayılmış düz bir satıh gibi görünmesi normaldir».

İmâm Râzî (v. 606/1210) de, Allah ki yeri uzatıp döşedi»[42] ve: «Yeri de döşeyip yaydık»[43] âyet-i kerîmelerini «yeri yaydı döşedi, yeri döşedik» ifadeleriyle tefsir ettikten sonra sözlerine şöyle devam eder:

«Şüphe yok ki yer çok büyük bir küredir. Böyle kocaman kürelerin küçük bir parçasına bakıldığı zaman düz bir satıh gibi görünür». Râzî: «Dünyanın yuvarlak olduğu artık kat'î delillerle sabit olmuştur. Bu mevzu'da inad göstermenin ise hiç bir mânâsı yoktur» demek suretiyle de yukarıda zikri geçen âyet ve benzerlerinin zahirine tutunarak dünyanın yuvarlak olmadığını iddia edenleri reddetmiştir.

Yine İmâm Râzî Yâsîn süresindeki «Gök cisimlerinin hepsi de birer yörüngede yüzerler.»[44] âyet-i kerîmesinin tefsirinde şu izâhâtiyle göklerin de küre biçiminde olduğunun hissî delil ile sabit olduğunu ve bunun böyle kabul edilmesinin gerektiğini apaçık ifade etmiştir: «Nasslarda, göğün yuvarlak değil de düz olduğuna dair bir delil yoktur. Buna karşılık müşahede ile sabit olan delile göre de yuvarlaktır. O halde bu hususun böyfe kabul edilmesi gereklidir».

b) Yine Kaadıy Beydaavî «O, semâyı yedi gök hâlinde tanzim etti»[45] âyet-i kerîmesinin tefsirinde şöyle der:

«Eğer, hey'et âlimleri yedi değil dokuz felek tesbit etmiştir, diye suâl edilirse derim ki : Âyette yediden fazlası nefyedilmiş değildir; şayet bu yedi sayısına Arş ile Kürsî ilâve edilirse arada bir ihtilâf kalmamış olur.» Görüldüğü üzere Beydaavî o zamanın hey'et âlimlerinin «dokuz felek» görüşünü kabul ettikten sonra bununla zikri geçen âyet-i kerîme arasındaki zahirî muhalefeti de uygun bir şekilde yorumlamaya çalışmıştır.

Fahreddîn er-Râzî de: «Allah yedi göğü ve yerden de onların mislini yaratmış olandır»[46] âyet-i kerîmesinin tefsirinde, hey'et âlimlerinin ileriye sürdüğü «arzın tek tabakadan müteşekkil olduğu» görüşünü kabul eder ve âyet-i kerimeden çıkarılabilecek ma'kui mânâyı «arzın yedi tabakası» şeklinde değil, «yedi iklimi» tarzında tesbit eder[47].

Beydaavî Kaaf süresindeki [50 : 6)

«Üzerlerindeki göğe bakmadılar mı ki onu nasıl kurup çattık, nasıl süsledik. Onun hiç bir gediği de yoktur» âyet-i kerîmesinin tefsirinde : göğün pürüzsüz, birbirine bitişik tabakalar halinde yaratılmış olması sebebiyle hiç bir gediği bulunmadığını... kaydeder. Beydaavî bu izâhâtiyle he'et âlimleri tarafından kabul edilen «göklerin kürevî. içice ve bitişik halde bulunduğu» tarzındaki görüşü benimsediğine işaret etmektedir. İmâm Râzî de Nûh süresindeki (71 : 15) «Görmediniz mi ki Allah yedi göğü tabakalar halinde (veya ahenkli bir şekilde) nasıl yaratmış?» âyet-i ce-lîlesinin tefsirinde, göklerin üstüste kapalı tabakalar halinde olduğunu tercîh etmiştir. Bu takdirde tabakalar arasında boşluk bulunamı-yacağından göklerde meleklerin de mevcûd olamıyacağı neticesi ortaya çıkar. Râzî bu mahzuru, meleklerin lâtîf ruhlar olduklarını kaydetmek suretiyle gidermeye çalışmıştır.

Yine İmâm Râzî ile Kaadıy Beydaavî'den bazı misaller getirelim «Ne güneşin aya erişip çatması, ne de gecenin gündüzü geçmiş olması gerekmez. Bunların hepsi de birer yörüngede yüzerler» [48]âyet-î kerîmesinin tefsirinde Râzî : «Âyet-i kerîmenin ifadesi her bir yıldız için bir feleğin (yörünge'nin) bulunacağına delâlet etmektedir, sen ne dersin?» tarzında irad ettiği suâle şöyle cevap verir: «Deriz ki yedi gezegenin her birinin birer yörüngesi vardır. Diğer yıldızlara gelince, onların tek bir feleği bulunduğu söylenmiştir».

Beydaavî Kşu da muhakkaktır ki brz en yakın göğü apaçık bir zînetle, yıldızlarla süsledik» (37 : 6) âyetinin tefsirinde şöyle der: -Sabit yıldızların sekizinci kürede (felekte}, aydan başka gezegenlerin de sekizinci küre ile bize en yakın semâ arasında yer alan altı kürede bulunuşu, şayet doğru ise, âyet-i kerîmenin ifadesine bir zarar getirmez. Çünkü yer küresinin sakinleri, bütün yıldızlan, çeşitli şekillere bürünerek masmavi göğün yüzeyinde bulunan ve nur saçan parlak cevherler gibi görür».

Yine Fahreddin er-Râzî, el-Kehf süresindeki (18: 86) «Nihayet güneşin battığı yere ulaşınca onu kara bir balçıkta (pınarda) batar buldu» âyet-i kerîmesinin tefsirinde şöyle bir izahata girişir: «Delil ile sabit olmuştur ki dünya bîr küredir, gök ise onu kuşatmıştır. Güneşe gelince, şüphe yok ki o, felektedir. ... Şunu da belirtelim ki güneş, dünyadan kat kat büyüktür, o halde onun dünya pınarlarından birinin içine girdiği nasıl düşünülebilir?..» Râzî bu sözleriyle astronomların şu görüşlerini apaçık bir şekilde kabul etmiş oluyor: Gerek gökler, gerek yer birer küredir, göklerin hepsi de içice bir sistem halinde birbirini ihtiva etmekle beraber yine onların hepsi dünyayı da ihtiva eder. Yedi gezegenden her birinin birer feleği ve sabit yıldızların da sekizinci bir feleği mevcuddur. Gezegenler kendi felekleriyle arz üzerinde devrî harekette bulunurlar.

c) Gerek İmâm Râzî, gerek Allâme Beydaavî suyun semâdan indiğini ifade eden aşağıdaki âyetlerin tefsirinde «semâ»yı yer yer «sehâb - bulut» veya «yukarı taraf, üst taraf» diye tefsir etmişlerdir. Meselâ: » «O Rabbiniz ki semâdan su İndirdi»[49], «Allah'ın semâdan İndirdiği suda...»[50],

«Allah gökleri ve yeri yaratandır, semâdan su indirip onun sayesinde size nzık olsun diye türlü mahsuller çıkarandır» [51], «İçmekte olduğunuz suyu semâdan indiren O'dur» gibi.

Yukarıda geçen âyet-i kerîmenin (îbrâhîm 14: 32) tefsirinde Fahreddîn er-Râzî'nin yaptığı şu tevcih dikkati çekmektedir: «Semâdan su inmesi mevzuunda iki görüş vardır. Birincisine göre su buluttan iner. Bu takdirde «sehâb»e (bulut) semâ denmesinin sebebi semânın yükseklik mânâsına gelen «sümüvv»den türemiş olmasıdır. İkinci görüş ise suyun doğrudan doğruya gökten geldiğini kabul etmektedir. Fakat bu, isabetsiz bir görüştür. Çünkü insan bazan dağın tepesinde bulunur da aşağıdaki bulutu görür. Nihayet dağdan aşağıya inince bulutun yağmur yağdırdığını müşahede eder. Gözle müşahede olunan böyle bir hâdisede münakaşa etmek duyuları İnkâr etmek kadar bâtıl bir harekettir.

Şunu da söyliyelim ki Beydaavi, Mülk süresindeki (67: 5) «Yıldızlar! şeytanlara atış teşları yaptık" âyet-i kerîmesinin tefsirinde kullandığı şu cümle ile eski astronomların «şihâblar» hakkında benimsedikleri telâkkileri kabul etmiş oluyor, Beydaavi âyeti şöyle tefsir ediyor : «Biz o gök yüzünde kandil gibi gördüğünüz yıldızlar için başka bir fâide daha yarattık, o da kümelerden neş'et eden akar-yıldızların (şihâbların) düşmesi sebebiyle düşmanlarınız olan şeytanların taşlanması ve kovulmasıdır», Müfes-sir bu ifadesiyle eski astronomların şu görüşlerini benimsemiş oluyor : Gözümüzle gördüğümüz parıldayıcı yıldızlar (şihâblar) hakiki yıldızlar olmayıp onların ısı vermesi sebebiyle fezada tutuşan, yerden yükselmiş parçalardan ibarettir. [52]

8. Bu müfessirlerin görüşlerinin değeri:

İmâm Fahreddîn er-Râzî (v. 606/1210) ile Allâme Beydaavi'nin (v. 685/1286) makbû! ve meşhur tefsirlerinden sunulan örneklere ve benzeri görüşlere dayanarak şu neticeye ulaşmak mümkündür: İslâm tarihinin orta zaman muhakkik âlimleri, devirlerinde yaygın halde bulunan kadîm hikmet ve hey'et konuların: incelemişler, duyularla idrak edilebilen ve kendilerince sabit olan mesele ve hükümleri kabul ederek bunlarla Kur'ân âyetlerinin zahirleri arasında göze çarpan ayrılıkları münasip bir şekilde yorumlıyarak bertaraf etmislerdir. O devrin âlimleri, bu tutumlarıyla hikmet ve hey'eti Kur'ân âyetlerine hadim kılarak âyetleri daha iyi anlamaya vesile edinmişler, kendi devirlerinde bu ilimlerin terakkisi nisbetinde Kur'-ân-ı kerimin hakikat ve sırlarının bir haylisini gözler önüne serebilmişler-dir. Onlar bu davranışlarıyla Allah kelâmı Kur'ân-! kerimi düşmanlarına karşı müdafaa etmişler, onun yüce şerefini korumuşlar ve bu suretle de dine büyük hizmetler İfa etmeye muvaffak olmuşlarda-

Ne var ki bu munaKKiK alimlerin IsTâmiyete karşı İfa ettikleri mukaddes hizmetler kendi hayatlarında gerektiği şekilde her kes tarafından takdir edilememiş. bıTakis İşin içyüzüne vâkıf olamıyan, kısa görüşlü çağdaş muhalifleri tarafından yıkıcı tenkidlere ma'ruz kalmışlardır. Hatta «Tefsîr-i Râzî»nin Kur'ân tefsiri olmayıp felsefe ve astronomi kitabı olduğu; Beydaavî Tefsirinin Zemahşerî'ye (v. 538/ 1144) ait i'tizâlî görüşlerle, Râzî Tefsirinin de hikmet ve hey'et tez-vîrâtı ile dolu bulunduğu...» gibi sözlerle ta'rizlere hedef teşkil etmişlerdir. Fakat sonraki zamanlarda İslâmiyet uğrunda ifa edilen bu eski hizmetlerin kadri bilinmiş, bu konularda yazılan eserler meşhur olmuş ve her kes tarafından benimsenmiştir.

Yukarıda bir kısmının adını zikrettiğimiz muhakkik âlimlerimizin, gökler, yer, güneş, ay ve yıldızlar ile bunlara ait hallerin zikredildi-ği Kur'ân âyetlerini Aristo felsefesi ve Batlamyus hey'eti ile tefsir ve izah edişleri imana müteallik bir hâdise addediimemelidir. Hatta daha önemlisi bu nevi' tabiat varlıklarının ilâhî kitap olan Kur'ân-ı kerimde zikredilişi, bunların İslâmiyete inanılması zarurî hakikatlerden oldukları manâsına alınmamalıdır. Bu cisimler, sadece, labora-tuvar ve rasadhâne incelemeleriyle hikmet ve hey'et ilminde bilinebilecek tabiat gerçeklerinden ibarettir. Ne var ki dinde iman edilmesi zarurî olan yüce Yaratıcı'nın varlığına ve kemâl-i kudretine delil teşkil ederler. Bu sebeple de bunların mâhiyet ve hallerinin anlaşılması muhatapların bilgi ve kavrayışına, yani kültür seviyesine bağlı kalmıştır. O halde yukarıda zikri geçen âlimlerin konu ile ilgili olarak yaptıkları yorum ve izahlar, Aristo felsefesi ile Batlamyus astronomisinin doğru kabul edilip hükümrân olduğu müddetçe makbul sayılabilirdi. Evvelce de belirttiğimiz gibi hikmet ve hey'et ilimleri, insan kudretinin çerçevesi dâhilinde tabiat varlıklarını incelemek ve gözetlemekten ortaya çıkan hisse müstenid delillerle kâinatın gerçeklerini anlamaya vesîle olan aklî ilimlerdir. Hakikatlere ulaşmak arzusuyla her asırda inceleme ve gözetleme yapıldığı da şüphesizdir. Bu nevi' çalışmalarda daima sonrakilerin elde ettiği ilmî mahsullerin öncekilerin mahsulüne eklendiğine, günden güne araş-tıma ve gözetleme (tarassud) âletleri de inkişaf ettiğine göre söz konusu ettiğimiz hey'et ilminin de delil ve mesnedleri zamanla değişiklik arzetmiş, buna bağlı olarak mesele ve hükümleri de zarurî olarak yenilenerek inkişaf etmiştir.

Son asırlarda hey'et ilmi, mesele ve hükümleri büsbütün değişerek alabildiğine inkişaf etmiş, «eski» ve «yeni» olmak üzere ikiye ayrılmış, bu arada Aristo hikmetiyle Batlamyus hey'etinin sakat ta-rafiarı ortaya çıkmış ve neticede yeni felsefe ile hey'et ilmi kendini kabul ettirip yayılma imkânını bulmuştur. Binâenaleyh eski âlimlerimizin, kadîm hikmet ve hey'et ilmi esaslarına bağlı olarak yaptıkları yorum ve izahların terkedilmesi, buna mukabil yeni felsefî görüşler ile modern astronominin esas ve hükümlerinin ışığı altında Kuran âyetlerinin tevcih ve tefsir edilmesi lüzumu şu son zamanlarda ortaya çıkmıştır. [53]

9. Son devir İslâm âlimlerinin isabetli tutumu:

İşte kendini kuvvetle hissettiren bu ihtiyaç karşısında son devir İslâm âlimlerinden olan ve hem eski hem de yeni hikmet ve heyete derin vukufu bulunan «Ma'rifetnâme» sahibi Erzurumlu İbrahim Hakkı (v. 1186/1772), «Esrâr-ı Melekût» sahibi Molla KudsM Hİndî ve «Efkâr-ı ceberut» müellifi Halil Rahmî gibi zevat, muhakkik ve mütehassıs âlimlerin sağlam metodunu ta'kîbetmişlerdir. Nasıl ki eski âlimlerimiz kadîm Aristo hikmetinin ve Batlamyus hey'etinin dinlere aykırı düşen mesele ve hükümlerinden hayalî olanlarını delile müsteniden reddetmiş ve duyulara müstenid meselelerini de kabul ederek dini hükümlerle te'lif etmişlerse, aynen öylece yeni devir âlimleri de yeni hikmet ve hey'et meselelerinden madde ve unsurların kadîm olması, unsurların tabiî kuvvetleriyle kendi kendine birleşmesi ve bu suretle kâinattaki bütün varlıkların kendi kendine vü-cûd bulması gibi hayâlı olanlarını delil göstermek suretiyle reddetmişler, buna mukabil astronomiye dair, duyulara müstenid görüş ve izahları kabul ederek dinî hükümlerle te'lîfe çalışmışlardır.

Dinin zarurî esaslarından olmamakla beraber, dinde i'tikadı vâ-cib olan Allah taâlânın varlığı, kemâl-î kudret ve yüceliği İçin delil teşkil eden yer, gök ve yıldızlar ile bunlara dair çeşitli haller, bilindiği üzere, Kur'ân-ı kerimde zikredilmektedir. Kelâm-ı ilâhînin nüzulü sırasında muhatapların çoğu İnce tefekkür ve İstidlal erbabı olmadığı ve tabiat varlıklarınım zahirdeki görünüşlerinin ötesinde idrak edecek bir seviyede bulunmadıkları için bu tabiat varlıkları Kur'-ânda dış görünüşleri bakımından zikredilmiş, hakikat ve mâhiyetleri itibariyi^ anlaşılmaları ise her asırdaki muhatapların bilgi ve anlayışlarına Bırakılmıştır. Eski muhakkik âlimlerimiz yer, gök ve yıldızlan zamanlarında yaygın bulunan eski hikmet ve hey'etin duyulara müstenid aklî delilleriyle tasvir olunduğu şekilde anlamışlardı. Onlar, tabiatın bu büyük cisimlerine dair akl, yollarla bildikleri şeylerin Kur'anda zikrolunan nakli tasvirlere zahirde muhalif düştüğünü görünce, duyulara müstenid aklî delili naklî defile tercih etmişler, bunun yanında nakli tasvirlerin dış görünüşe ait olduğunu beyan ederek akıl ile nakil arasındaki aykırılığı gidermeye çalışmışlardır. Yeni devir âlimlerimize gelince, onlar da gerek yer küresini, gerek gök cisimlerini kendi zamanlarında yaygın bulunan yeni felsefe ve astronominin, duyulara müstenid delilleriyle tasvir olunduğu gibi anlamışlar ve bu aklî şekil ile Kur'anda mezkûr naklî şekil arasında göze çarpan zahirî muhalefeti eski âlimler gibi «dış görünüşe» hamletmişlerdîr. Onlar, yeni felsefe ve astronominin duyulara müstenid aklî delilleriyle yuvarlak olduğu ve daimi hareket halinde bulunduğu sabit olan dünyanın Kur'ân-ı kerimde «uzatılmış, yayılmış...» olarak tasvir edilişini dış görünüşüne hamlettikleri gibi yörüngelerinde hareket etmek te bulunan yıldızların yedi tabakasından ibaret göklerin fsemâvât), yine Kur'anda, yükseltilmiş tavan ve çadır şeklinde zikredilişini de çıplak gözle görülen bir halin görüldüğü gibi tasvir ve ifade edilişi mânâsına almışlardır.

Yeni devrin muhakkik âlimleri,

«Sen dağlara baksan hareketsiz olduklarını sanırsın. Halbuki onlar bulut gibi kayar giderler. İşte sana, her şeyi hesaplı ve sapasağlam yapan Allah'ın san'atı! Şüphesiz O, yaptıklarınızdan tamamen haberdardır»[54] âyet-i kerimesiyle yer küresinin kendi yörüngesinde hareket ettiğine istidlal ettikleri gibi şu ilâhî beyanlarla da yıldızların kendi yörüngelerinde hareket ettiklerini isbata çalışmışlardır:

«Güneşe gelince, o kendi yörüngesinde seyreder durur. Bu, her şeye gücü yeten, her şeyi bilen Allah'ın ta'yirı edip koyduğu bir kanundur. Ay için de muhtelif menziller tesbit ettik. Nihayet gider gider

de eski bir hurma salkımının egrr çöpü haline döner. Ne güneşin aya erişip çatması, ne de gecenin gündüzü geçmesi gerekmez. Gezegenlerin hepsi de birer yörüngede yüzer dururlar- [55].

Bir de İmâm Fahreddtn er-Râzî'nin :

«O, geceyi, gündüzü, güneşi ve ay'i yaratan Allah'tır. Bütün bu gezegenler birer yörüngede yürürler»[56] âyet-i kerimesinin tefsirine bakalım. Râzî (v. 606/1210) burada eski müfessirlerden yaptığı nakillerle feleklerin cisim değil de güneş, ay ve yıldızların yörüngeleri olduğu görüşünü haber vermekte ve dolayısiyle yeni astronomi'âlimlerinin zikri geçen âyetlerle istidlallerini te'yid etmektedir[57].[58]

10. Netice :

Buraya kadar verilen izahattan ve sunulan bilgilerden anlaşılacağı üzere (bugün astronomi veya kozmoğrafya dediğimiz) hey "et İlmine ait «eski» ve «yeni» telâkkilerin her ikisi de yeryüzü ile orada yer alan cisimlerin, gökyüzü ile orada bulunan yıldızların incelenmesi ve tarassud edilmesinden ortaya çıkan delillere bağlı kalmıştır. Tabiat ilimlerine ait olan bu gerçekler Allah Kelâmının ta'lîm ettiği dinin aslî hükümlerinden olmamakla beraber Kur'ân-ı kerimde ta'-lîmine pek ehemmiyet verilen âlemin Yaratıcfsının varlığına, ilim ve hikmetinin üstün mertebesine, kudret ve azametinin nihayetsiz-ligine delil teşkil ederler. Bu gerçekleri ifade eden âyetler, muhatapların çoğunu teşkil eden avamın zahirde görebilecekleri şekli ve an-iıyabilecekleri üslûp ve ifadeyi esas kabul etmiştir.

İmdi yeni hey'et ilmi telâkkisine göre «yedi gök», mevcüd olan yıldızların yedi tabakasından ibarettir. Burada reddedilen Batlamyus nazariyesindeki «felekler telâkkisi»dir, yoksa Kur'ân-i kerimde mezkûr yedi semâ değildir. Bu yedi semânın nefy ve inkâr edilmeme si noktasında hey'et ilminin eski telâkkisi ile yeni telâkkisi arasında bir fark yoktur. $unu da söyîiyelim ki gerek eski hey'et telâkkisi, gerek yeni telâkki gayr-ı müslim birer şahsa (yani Batlamyus ile Kopernik'e) ait görüş ve nazariyelerdir. Binâenaleyh eski telâkkinin kabulü ve yenisinin de reddi için «eski» ve «yeni» vasıflarından başka hiç bir sebep mevcud değildir. Şüphe yok ki zaman geçtikçe «yeni» tabiî alarak «eskiyecek ve o ds her kes tarafından kabule maz-har olacaktır. İyi düşünecek olursak semâların dokuz olduğunu, ilâhi varlık gibi kadîm (varlığının başlangıcı olmayan), aynı zamanda yuvarlak ve birbiriyle bitişik halde bulunduğunu kabul eden eski heyet ilmi telâkkisine nazaran, hadis (sonradan yaratılmış) olan yıldızların yedi tabakasından ibaret bulunan semâların yedi aded olduğu, aynı zamanda hadis ve fânî olduğu, mi'râca ve meleklerin iskânına daha elverişli bulunduğu... görüşünü benimseyen yeni astronomi telâkkisi, Kur'ân-ı kerime ve İslâm dinine daha yakın ve daha uygun düşmektedir. Binâenaleyh eski telâkkiyi değil, yeni hey'et ilmini kabul etmelidir.

İnsanlığın bütün ihtiyaçlarını karşılamayı tekeffül eden yüce İslâm dininin, «Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle da'vet et»[59] âyeti kerimesi gereğince hikmet üzere müesses bulunduğu şüphesizdir. Bu sebeple hikmet ilerledikçe yüce dinimizin ihtiva ettiği gerçekler ve sırlar da elbette günbegün ortaya çıkacaktır.«Muhakkak ki Allah şu İslâm dinini kâfir ve günahkâr bir adamın eliyle de kuvvetlendirir»[60] hadisi şerifinin de ifade ettiği üzere kâfirlerin tefekkür ve araştırmalarıyla ilerliyen hikmetin bile Allah Kelâmı Kur'ân-ı kerime ve dînî hakikatlere hizmetçi ve onları açıklayıcı olmasında garip telâkki edilecek hiç bir şey yoktur. Felsefe, astronomi, san'at ve ilmin ilerlemesi ile ilâhî kitap olan Kur'ân-ı kerimde kâinatın Yaratıcısının varlığına ve nice kemal sıfatlarına delil olmak üzere zik-rolunan kâinat hazinesinin hakikat ve sırları ortaya çıkacak, böylece felsefe, astronomi, ilim ve san'at Kitâb-ı İlâhînin bir kısmını teşkil eden «Kitâb-ı Âlem»i şerh ve izah edecektir. O kitâb-ı âlem ki Şeyh Sa'dî'nin (v. 691/1219) de :

«Aklını kullanabilen için yeşil ağaçların her bir yaprağı yüce Allah'ın tanınması için başlı başına bir kitap teşkil eder» beytiyle işaret ettiği üzere her sayfası, her parçası engin ve derin bir kitap mahiyetindedir. İşte bu suretle felsefe, astronomi, ilim ve san'at Kitâb-ı İlâhî olan Kur'âna hadim ve müfessir olur.

Meselâ eskiden «hikmet» içinde mütalâa edilen nebatat İlminin (botanik) ilerlemesi ile bitkilerde dişi ve erkek çiçekler yoluyla dölleşme olduğu, bu suretle de hububat ve meyvelerin meydana geldiği. «O, ne kadar yüce ve münezzehtir ki gerek yerin çıkardığı her şeyden, gerek insanların kendi soylarından ve gerek onların henüz bilemedikleri nice şeylerden bütün çiftleri yaratmıştır»[61] âyet-i kerimesini yepyeni bir tefsir ve izaha kavuşturmuştur. Yine hikmetten kimya ve analiz ilminin ilerlemesi, domuz eti ile şarap ve bütün alkollü içkilerde mev-cud maddî zararların keşfedilmesi bu nesneleri haram kıian âyetleri daha vâzth bir şekilde tefsir etmiştir. Astronominin terakki kaydetmesi ise gök cisimleri hakkındaki «Hepsi de birer yörüngede yüzer gibi seyrederler»[62] âyet-i kerimesinin ve arz hakkındaki «Halbuki o dağlar bulut gibi kayıp giderler»[63] maâlindeki beyân-ı ilâhînin daha iyi anlaşılmasına yardımcı olmuştur.

Eski hey'et ilmînin meşhur eserlerinden (Batlamyus'a ait) «et-Macistî»yi tedris eden Ömer Ebherî'ye, fakîhin biri, küçümseme edası içinde «ne okuttuğunu» sorar. Ebherî de aşağıdaki âyetleri okuyarak «İşte bu âyetlerin tefsiri ile meşgul oluyorum...» der. Bu söz hikmet ve hey'etin Kur'ân-ı kerimi tefsir eder bir mahiyet taşıdığını aksettiren güzel bîr örnektir :[64]

"Onlar üstlerindeki göğe bakmadılar mı ki onu nasıl bir bina gibi yükselttik, (yıldızlarla) nasıl donattık! Hem de hiç bir gediği olmaksızın. Yeri de görmediler mi? Onu nasıl döşedik, ona nasıl sabit dağlar yerleştirdik! Biz o toprakta her sınıftan içe ferah verici nice çiftler bitirdik! Bütün bunlar bize dönecek kulların kalb. gözünü açmak ve ibret vermek içindir» [65].[66]

[18] el-En'âm (6), 101.

[19] el-Bakara (2), 22.

[20] er-Ra'd (13), 3.

[21] el-Hıcr (15), 19.

[22] el-Enbiyâ' (21), 32.

[23] Kaaf (50), 6-7.

[24] Nûh (71), 19.

[25] et-Talaak (65), 12.

[26] el-Bakara (2), 29.

[27] es-Secde (41), 11-12.

[28] el-Mu'minûn (23), 17.

[29] el-Mülk (67), 3.

[30] er-Rûm (30), 25.

[31] el-A'râf (7), 54.

[32] er-Ra'd (13), 2.

[33] el-Enbiyâ' (21), 33.

[34] el-Bakara (2), 22.

[35] el-Bakara (2), 164.

[36] en-Nahl (16), 10.

[37] bk. Kaaf (50), 1.

[38] bk. el-Kalem (68), 1.

[39] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:305-310.

[40] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:310-312.

[41] el-Bakara (2), 22.

[42] er-Ra'd (13), 3.

[43] el-Hıcr (15), 19.

[44] Yâsîn (36), 40.

[45] el-Bakara (2), 29.

[46] et-Talaak (65), 12.

[47] Müellif Harpûtî, makalesinde, yukarıdaki âyet-i kerîmeyi bir zülıûi eseri olarak Secde sûresine nisbet ettikten başka zikredilen tevcihin hem Râzî, hem de Beydaavî tarafından yapıldığını kaydeder. Halbuki şahsî kütüphanemde mevcûd Beydaavî Tefsiri nüshasında böyle bir ibare mevcûd değildir (İstanbul, 1296 baskısı).

[48] Yâsîn (38), 40.

[49] el-Bakara (2), 22.

[50] el-Bakara (2), 164.

[51] İbrâhîm (14), 32.

[52] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:312-314.

[53] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:314-316.

[54] cn-Ncml (27),

[55] Yâsîn (3ü), 38-40.

[56] cl-Enbiyo" (21), 33.

[57] Müellif Harpûtİ'nin Râzi Tefsirine atfen makalesinin burasına aldığı üç satırlık ibare İle aynı tefsirin elimdeki matbu' nüshasının (İstanbul Amire baskısı, 1307-1308 h., c. 6, .s. 149) metni arasında önemli aykırılıklar mevcuddur. Müellifin buna benzer diğer bir hatasına da yukarıda İşaret etmiştik (bk. dipnotu. 40).

[58] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:

[59] cn-Nahl (16), 125.

[60] cl-Buhâri. el-Cihâd,

[61] Yâsîn (36), 36.

[62] Yâsîn (36), 40.

[63] en-Neml (27), 88.

[64] Müellif, makalesinde bu hâdiseyi Râzî Tefsirine nisbet ediyor (eİ-Ba-kara sûresi 29. âyetin tefsirinde) ve hatta ondan cümleler naklediyorsa da elimde nıevcud Râzî Tefsiri nüshasında (İstanbul Âmire baskısı, 1307-1308 h.) böyle bir kayda rastlıyamadım

[65] Kaaf (50), 6-6.

[66] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:317.

๑۩۞۩๑ Kitap Dünyası - İlim Dünyası Kütüphanesi ๑۩۞۩๑ => Kelam İlmi => Konuyu başlatan: Safiye Gül üzerinde 09 Ekim 2010, 10:44:46