İlk İslâm âlimleri ve astronomi

5. İlk İslâm âlimleri ve astronomi:

Bahsi geçen uydurma söz ve görüşlerin doğurduğu zararlar sadece yahûdî ve hıristiyaniara münhasır kalmamış, bil'akis her asrın İslâm dünyasına da az çok te'sir etmiştir. İslâm âlimlerinin müfessir ve müelliflerinden pek az sayılmayan bir gurubu, zikri geçen sözlerin red ve cerhine cesaret edemediğinden «bu görüşler doğru ise o veçhile de göklerin ve yerin yaratılışı ilâhî kudretten uzak sayılmaz» gibi ihtimalli sözler sarfederek gerçeği bir türlü bütün açıklığıyla ortaya koyamamışlardır. Gerçi göklerin ve yerin o veçhile yaratılışı imkân dâhilinde olup bütün âlemlere şâmil bulunan ilâhî kudretten uzak değildir. Fakat «olandan daha güzeli

ve daha mükemmeli imkân dâhilinde değildir» vecizesi gereğince «göklerin ve yerin mübdii» [18] olan Hâlik-ı Hakîm'in hikmetinden uzak düşmektedir.

Mukaddes Kitaplardan Tevrat ve İncil'e inanan ilk yahûdî ve hı-ristiyanlar nasıl Batlamyus astronomisini bilmiyorlar idiyse Kur'ân ehli olan müslümanların ilk nesilleri de bu astronomiye vâkıf değillerdi. İslâm dünyasının ilk asırlarında yer, gök, güneş, ay, yıldızlar ve bunların çeşitli belirtileri, Kur'ân-ı kerimde mevcûd olan ilgili âyetlerin zahirleri itibariyle anlaşılmıştır:

a ) «o Rabbiniz ki yeryüzünü sizin için bir döşek yaptı, göğü de bir bina kıldı» [19],ı«O Allahki yeryüzünü uzatıp düzledi» [20] «Yeri de döşeyip yaydık» [21] «biz gökyüzünü korunmuş bir tavan yaptık» [22]

«Üstlerindeki göğe bakmadılar mı ki onu nasıl bina ettik, nasıl donattık? Onun hiç bir gediği de yok. Yere de (bakmadılar mı ki nasıl) onu döşedik» [23] «Allah yeri sizin için bir döşek yapmıştır» [24]

Bu âyetlerin zahirlerinden : yeryüzünün, belirli sınırlarla çevrilmiş ve ayaklar altına serilmiş düz bir döşek, göğün de arz üzerine kuruJmuş çadırvârî bir bina [25]ve tavan olduğu anlaşılmaktadır.

b) sonra göğeyönelip onları yedi gök

halinde tesviye ve tanzim etti»[26] «Sonra göğe tecelli etti de... onları yedi gök haline getirdi[27] «O Allah'tır ki yedi göğü, yerden de onun mislini yaratmıştır» «Muhakkak ki biz üstünüzde yedi yol yarattık» [28], birbiriyle âhenkdâr (bir anlayışa göre : tabaka tabaka) yedi gök yaratmış olandır» [29]

Bu âyetlerden de çıkan zahirî mânâ : semâ adedinin yedi olduğu ve birbiri üzerinde tabakalar halinde bulunduğu, arzın da birbiri üzerinde yedi tabaka olmakta semâların misli bulunduğu şeklindedir. Bir de şu âyetlere bakalım :

c) «Göğün ve yerin O'nun emriyle durması yine O'nun âyetlerindendir» [30]

«Güneş, ay, yıldızlar... O'nun fermanına boyun eğmiştir» [31], «O, güneşi de ay'ı da emri altına almıştır; bunların her biri muayyen bir zamana kadar seyreder» [32] «Geceyi, gündüzü, güneşi, ay'ı yaratan O'dur. Bunların her biri kendi dairesinde devretmektedir- [33]

Sıraladığımız bu âyet-i kerîmelerden ilk anlaşılan mânâ şudur: Gök ile yerin mevcudiyeti ve fezada îşgai ettikleri mekândan ayrıl-mayıp devam etmeleri ilâhî emir ve kudrete bağlı bulunmaktadır. Güneş, ay ve yıldızlar da yüce Tann'nın emir ve iradesine tâbi' olmuştur. Bunların her biri kendi yörüngesinde belirli zamanlar içinde dönmekte ve seyretmektedir.

d) «O, gökten su indirmiştir» [34]

, «Allah'ın gökten İndirerek kendisiyle ölü toprağı dirilttiği suda...» [35]«İçmekte olduğunuz suyu gökten indiren O'dur» [36]

Bu âyetlerin zahirinden de yağmurların semâdan indiği anlaşılmaktadır.

İşte dört gurup halinde mealleriyle birlikte sıraladığımız bu âyetleri, İlk asrın âlimleri, zahirî mânâlarıyla almış ve onunla iktifa etmişlerdir. Bunun yanında göklerin ve yerin mevcudiyeti ve devamının keyfiyeti, güneş, ay ve yıldızların seyir ve hareketlerinin şekli, kar, yağmur gibi yağan maddelerin teşekkül tarzı ve benzeri hâdiselere dair Kur'ân-ı kerimde sarahat olmadığından tafsîlâta girişilme-mistir. Yalnız «bizden öncekilerin şerîatleri bizim için de mu'teber-dir» kaidesi gereğince, Ehl-i Kitap âlimlerinden İslâmla müşerref olan Abdullah b. Selâm (v. 43/663)', Kâ'bu'l-Ahbâr (v. 32/652), Vehb b. Münebbih (v. 114/732) gibi zevatın gökler, yer, güneş, ay ve yıldızlar hakkında Kitap Ehlinden naklettikleri bazı sözler «geçmişlerden nakiller» meyanmda benimsenmiş ve zikredilmiştir. Binâenaleyh

bazı sûrelerin başında bulunan hecâ harflerinden harfinin[37] «Kaf dağı» ile ve ( o) harfinin[38] de «Dünyayı Taşıyan Balık»la tefsir edilmesi gibi bazı sahabeden ve ilk tabaka müfessirlerinden rivayet olunan sözlerin, İsrâîliyyattan İslâmiyete geçmiş bulunan rivayetler cümlesinden olduğuna şüphe etmemelidir. [39]

6. Batlamyus astronomisinin İslâm dünyasına girişi:

İsİâmın İlk asırlarında-durum yukarıda anlatıldığı gibi idi. Abbasîler zamanında Aristo (v. m.ö. 322) felsefesi ve Batlamyus (v. m.ö. 170) astronomisi Yunanlılardan tercüme edilerek İslâm dünyasında yayılmaya başlamıştı. Bu yeni hareket müslümanlar arasında önceleri kîlü kaali mûcib olmuş, fakat bil'âhare durum tamamen değişmiştir. Yeni hareketin getirdiği felsefe ve astronomi telâkkisi, sırf aklî olduğu, üstelik diyâr-t küfürden nakledilerek Mukaddes Kitapların zahirlerine itikad bağlamış kimselerin İnançlarına aykırı düştüğü İçin o devrin âlimleri tarafından İltifat görmemiş, hatta sözü edilen hikmetle hey'etin okunması ve öğretilmesinin haram olduğuna dair sözler bile sarf edilmiştir. Bu devrin âlimleri, tefekkür ve istidlallerini derinleştirip yeni Batlamyus astronomisinin mahiyet ve inceliklerine vâkıf olamadıkları ve aynı zamanda hakîkat-i halden haberdar bulunmadıkları için geçmiş bazı âlimlerin yoluna uymuşlar ve ilgili Kur'ân âyetlerinin zahiriyle iktifa etmişlerdir. Böylece gökler, yer, yıldızlar, bulut ve yağmur gibi tabiat cisim ve hâdiselerinin zikredü-diği Kur'ân âyetleri, zahirleri veçhile anlaşılmış', tefsir edilmiş ve öylece kitaplara geçirilmiştir. İslâm dünyasında Batlamyus görüşünün yayıldığı asırlarda İslâm âlimlerince meydana getirilen tefsir kitaplarında, yer, gök ve gezegenlerle bunların ahvâli hususunda yer alan izah ve yorumlar, felsefe ve astronomi kitaplarında mevcûd olan tafsîlâta aykırı düşüyordu. Bu sebeple âlimler kendi yaptıkları tefsir ve yorumları te'yid etmek için, aslında İsrâîlî hurâfât ve hayâlâttan ibaret bulunan bazı sözleri, Mukaddes Kitaplarda yer almış veya peygamberlerin ağzından şeref-sâdır olmuş kudsî sözler zannederek hikmet ve hakikatin ta kendisi olarak nazil olan Kur'ân-ı kerimin tefsirlerine karıştırmışlardır. Gerçi ilk İslâm âlimlerini bu tarz düşünüşlerinde ma'zûr saymak mümkündür. Fakat biraz sonra anlatılacağı üzere bil'âhare gelen muhakkik âlimlerimizin vâsıl oldukları yüksek gerçeklere ulaşamamışlar ve onların bu mevzu da İslâm dinine ifa ettikleri hizmetlerden mahrum kalmışlardır.

İslâm tarihinin orta zamanlarında yetişen kıymetli âlimlerimizden İmâmu'l-Haremeyn Ebû'l-Maâlî (v. 478/1085), Ebû Hâmid el-Gaz-zâlî (v. 505/1111), Fahreddîn er-Râzî (v. 606/1210), Kaadıy Beydaavİ (v. 685/1286), Şemsüddîn Isfahânî (v. 749/1349) ve benzeri muhak-kıklar, zamanlarında İslâm dünyasına yayılıp şöhret bulan Aristo felsefesiyle Batlamyus astronomisini şöyle telâkki etmişlerdir: Bu ilimler, insanlar için mümkün olduğu derecede kâinattaki eşyadan dünya üzerinde bulunanları bizzat müşahede ederek, gök cisimlerini de rasat aletleriyle gözetliyerek elde edilen hisse nüstenid deliller vâ-sıtasiyle yine kâinatın sırlarını keşfetmeye vesile olan sırf aklî İlimlerdir. Onlara göre kâinatın cisimlerini tarassut ve müşahede etmek suretiyle deliller elde etmek konusunda ve bu deliller yoluyla gereJ< bizzat kâinatın sırlarını keşfetmek, gerek başkalarının keşfettikleri sırları kabul veya reddetmek, bunların kesin olanlarıyla vehim ve zan mahsûlü bulunanlarını birbirinden ayırdetmek mevzuunda müsiim, gayr-ı müsiim bütün akıl ve hikmet sahipleri müsavidir. Binâenaleyh bu âlimler, Aristo felsefesiyle Batlamyus astronomisinin kimden zuhur ettiğine, nereden gelip nereye gittiğine önem vermemişlerdir. Ancak onlar göklerin, yerin (?), diğer yıldızlarla temel elemanların (anâsırın) kadîm olduğu görüşünü kabul etmemişler; göklerin (feleklerin) basbayağı canlı olduğu ve yekpare bir tarzda bulunup asla fena bulmıyacağı, ayrıca tekrar dirilişin (haşrin) ruh ve bedenle değil de sadece ruhla olacağı gibi hem İslâm dininin, hem de diğer dinlerin esaslarına aykırı düşen yanlış görüş ve İddiaları kesin delillerle reddetmişlerdir. Bunun yanında zikri geçen âlimler, göklerle yerin her birinin küre şeklinde birer cisim olduğunu, birbiri üstünde sıralanan göklerin yeri her yönden kuşattığını, güneş, ay ve yıldız-larıyla bütün gök cisimlerinin yer üzerinde hareket ettiğini kabul etmişler; ayrıca kar, yağmur ve benzeri hâdiselerin, yeryüzünde meydana gelen buharlaşmanın atmosfere yükselmesi ve soğuk tabakalarda yoğunlaşarak buluta dönüştükten sonra tekrar yere inmesi gibi müşahede olunan bir mekanizma ile meydana geldiğini benimsemişlerdir. Bu âlimler, gökler, yer, güneş, ay, yıldızlar ve yağmur gibi cisim ve hâdiselerin zikrolunduğu Kur'ân âyetlerini yukarıda izah edildiği şekilde tevcih ve tefsîr etmişler; duyuların müşahede ve tarassudu ile sabit olan ilim ve hikmet bahisleriyle Allah kelâmı Kur'ân grasında zahirde var gibi görünen tenakuzun gerçekte mevcûd olmadığını ilân ve isbat etmişlerdir. [40]

7. Tefsirlerden örnekler:

(Hey'et ilminde Batlamyus nazariyesinin hâkim olduğu devirlerde İslâm müfessir...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın