Eşariyye

EŞ'ARİYYE

Kelâm metodunu benimseyen ehl-i sünnetin Ebu'l-Hasan el-Eş'-arî'ye mensup kolu. Cem'i «eşâıra»dır. Eş'ariyye mezhebinin ortaya çıkışı sırasında, akaidin en önemli meselelerinden birini teşkil eden Allah'ın sıfatları için birbirine zıd iki görüş ileriye sürülüyordu : Sıfatları kabul eden Selefiyye görüşü ile onların bir kısmını inkâr eden Mu'tezile (veya Muattıla) görüşü. Selefiyyeye, sıfatları kabul etmesi sebebiyle «Sıfâtiyye» deniliyordu. İmam Eş'arî Mu'-tezileden ayrılıp Selefiyyeye geçtikten ve Eş'ariyye mezhebini kurduktan sonra, Selefiyye de dâhil, artık sıfât-ı ilâhiyyeyi kabul eden ehl-i sünnete «Eş'ariyye» denilmiştir. «Eş'ariyye», ehl-i bid'ate mukabil olarak kullanıldığı takdirde Mâtürîdiyyeyi de içine alır[1].[2]

A. Eş'arı Ve Eserleri

Ebu'İ-Hasan Alı b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshak, ashâb-ı kiramdan Ebû Mûse'l-Eş'arî'nin (v. 44/665) neslindendtr. Hicrî 260 tarihinde Basra'da doğmuştur. Fıkıhta Hanefiyye, itikadda 40 yaşına kadar Mu'tezile mezhebini.benimsemiş, kelâm ilmini üvey babası Ebü Alî el-Cübbâî'-den (v. 303/916) almıştır.

Eş'arî 300 tarihlerinde Mu'tezileden ayrılmış ve selef akidesine bağlanmıştır. Bazı eserlerde onun Mu'tezileden ayrılışını Ebû Alî el-Cübbâî ile yaptığı bir münazarada hocasının kendisine cevap vere-meyişine bağlıyorlarsa da bu rivayet muteber kaynaklarca doğrulanmamıştir[3]. Her halde Mu'tezile mezhebi, ilmî kemal mertebesine eriştiği bir sırada Eş'arî'yi tatmin edememiş olacaktır ki o, bir Cuma günü büyük Basra camiinde minbere çıkmış ve i'tizal mezhebinden ayrıldığını, bu mezhebin görüşlerini reddettiğini ilân etmiştir. Ebul1-Hasan el-Eş'arî, ömrünün geri kalan 25 yılını Mu'tezİleyi red ve ehl-i sünnet akidesini izah ve isbat ile geçirmiş, tercih edilen görüşe göre 324/936 tarihinde Bağdat'ta ansızın ölmüştür[4].

Eş'arî'nin eserleri hakkında bildiklerimizi şöyle hulâsa edebiliriz : İtizal mezhebinden ayrılmadan önce eser yazdığı ve Mu'tezile prensiplerini tashih ettiği muhakkaktır. Fakat Mu'tezileden ayrıldıktan sonra kaleme aldığı bir çok kitapta eski mezhebinin yanlış ve sakat taraflarını ortaya koymuş, dolayısıyla eskiden yazdıklarını reddetmiştir. Eş'arî'nin hayatı ve eserleri hakkında en güzel bilgileri veren İbn Asâkir'in (v. 571/1176) nakline göre Eş'arî, vefatından dört yi! öncesine kadar kaleme aldığı eserleri «el-Umed -i*^1 » adlı kitabında bizzat tek tek saymış ve neye dair olduklarını da umumiyetle kaydetmiştir. Sayılan 70 civarında olan bu eserler, onun, itizal mezhebinden ayrılışından sonra yazılmıştır[5]. Eş'arİyye âlimlerinden İbn Fûrek (v. 406/1015) bu eserlere, imamın daha sonra kaleme aldığı 27 kitap, İbn Asâkir de 3 eser daha ilâve etmişlerdir. Böylece Eş'arî'nin telifatı nevi itibarıyla 100 civarında oiur. Bazı rivayetlere göre onun eserleri 200 (veya 300) civarındadır. Hanefiyyenin iieri gelen âlimlerinden Kazasker Ebu'I-Abbâs'ın ifadesine göre Eş'arî'nin eserleri 200e yakın olup «el-Mücezu'l-kebir »adlı kitabı bütün eserlerini hulâsa eder[6]. Belki bu rivayetler, eserlerin cilt sayısını nazar-ı itibara almıştır. Zira bu kitapların bir kısmı 10 sayfalık risaleler halinde ise de bazıları Tefsiri gibi [7] cilt imiş.

Eş'arî'nin eserlerini, kaynaklarda zikredilen konularına bakarak, şu guruplara ayırmak mümkündür:

a) Kelâm ilminin bahisleriyle ilgili olan ve ehl-i bid'atı, özellikle Mu'tezileyi reddi hedef alan eserler.

b) Filozoflar, tabiatçılar, dehrîler, Brahrnanlar, Yahudiler ve hı-ristiyanlar gibi İslâm dışı cereyanları reddeden eserler.

c} İslâmî ve gayr-ı islâmî mezheplerin görüşlerini aynen (red-detmeksizin) nakleden Makalât kitapları.

d) Tefsir, hadis, fıkıh ve diğer islâmî ilimler sahasında meydana getirdiği eserler.

İmam Ebu'l-Hasan el-Eş'arî'nîn kaleme aldığı bunca eserden bize intikal edebilen ve bugün elimizde bulunanlar maalesef pek azdır. Onun, 70 cild olduğu söylenen tefsirinin bazı cildleri hicrî 8. asırda hâlâ mevcud iken bugün bu eserden elimizde hiç bir şey yoktur [8]. Eş'arîye ait bugün mevcud olan eserler şunlardır:

1) el-İbâne an usûli'd-diyâne : İtizal mezhebinden çıktıktan sonra Eş'arî tarafından ilkin kaleme alındığı sanılan bu eser, başta ehl-i hadis (selef) akidesini hulâsa ettikten sonra, nübüvvet bahisleri dışında, kelâmın hemen bütün önemli konularına temas eder, bu konularda ehl-i bid'atın görüşlerini çürütür[9].

2) el-Lûma1 fî'r-reddi alâ ehli'z-zeyğı ve'l-bida':

Kelâm ilminin bazı ilahiyat bahisleriyle imamet meselesini ele alır. Kelâmî bir üslûb taşır .

3) Risale fî îstihsâni'l-havd fî ilmi'l-kelâm :

Akaid sahasında kelâm metodunu kullanmanın cevazı hakkında 11 sayfalık bu risaleden daha önce bahsetmiştik (bk. s. 24) [10].

4) Makalâtu'l-İslâmiyyîn: Hiç bîr tenkide tâbi tutmadan İslâm fırkalarının (ehl-i bid'atin) görüşlerini nakleder. Ehi-i sünnet akidesinin de esaslarını sayarak bunlara bağlılığını ifade eder. Eserin ikinci kısmı keiâm ilminin bazı ince meselelerine tahsis edilmiş olup bilhassa Mu'tezilenin bu meseleler hakkındaki görüşleri sıralanır. Esere ilâve olunan üçüncü bir kısım ise Allah'ın esma ve sıfatlan hakkındaki ihtilâflara dairdir [11].

5) Bâbu'l-ebvâb (Debend, Demirkapı) âlimlerine yazdığı risale. Eş'ari bu risalede ehl-i sünnet akidesini selef açısından anlatmıştır[12].

6) Bunlardan başka iki küçük risale[13].[14]

b) Eş'ariyye Mezhebi

İmam Ebu'l-Hasan el-Eş'arî'nin fıkıhta tâbi olduğu mezhep hakkında âlimler ihtilâf etmiştir. Bazıları, onun kelâmı görüşlerini kendisinden sonra başarı ile yayan Kâdî Ebû Bekr el-Bâkıllânî'nin (v. 403/ 1013) Mâliki oluşuna bakarak kendisine de Mâliki demiş. Tâcüddîn es-Sübkî (v. 771/1370) gibi Şâfiîler de onun Şafii olduğunu savunmuştur[15], Büyük tarihçi Makrîzî (v. 841/1441), onun Hanefî olduğunu söylemiş, M. Zâhid el-Kevserî (v. 1371/1952) gibi muhakkıklar da, Eş1-arî'nin, itizal mezhebinde iken tabii olarak Hanefî olabileceğini gözi önünde bulundurarak (çünkü Mu'tezile, fıkıhta umumiyetle Hanefîdir) amelde Hanefî olduğuna hükmetmiştir. Her halde doğruya en yakın olan da budur. Nitekim Hanefiyye ulemâsını konu edinen tabakat kitapları Eş'arî'yi fıkıhta kendi mensuplarından, itikadda da Eş'ariyye mezhebinin reisi olarak zikrederler [16]. Şüphe yok ki diğer fıkıh mezheplerinin, büyük imama sahip çıkmalarının sebebi, onun, akaid sahasındaki şöhreti ve muvaffakiyetidir.

Eş'arî'nin akidesine gelince, kaynaklar, onun bir bid'atçı olmadığını, yeni bir mezhep getirmediğini, kendisinden önceki ehİ-i sünnet ve'l-cemâat akidesini şerh ve izah ettiğini kaydeder[17]. Nitekim bizzat kendisi el-İbâne"sinde şöyle der:

«Bizim kabul ettiğimiz görüş ve benimsediğimiz mezhep şundan ibarettir: Aziz ve celil olan Rabbimizin Kitabına, Peygamberimiz (s. a.)İn sünnetine, sahabe, tabiîn ve hadis imamlarından rivayet olunan şeylere tâbi olmak. Evet biz bunlara bağlanıyor, sığınıyoruz. Hususiyle Ahmed b. Hanbel'in (yüzü ak, derecesi yüksek, mükâfatı bol olsun) akidesini benimsiyor, onun görüşlerine muhalefet edenleri reddediyoruz. Çünkü o, faziletli bir imam ve kâmil bir üstaddı. Cenabı Hak onun sayesinde hakkı izhar ve sapıklığı izâle etti, doğru yolu açıkladı; bid'atçıların bid'atını, sapıkların çarpık görüşünü ve şüphecilerin tereddüdünü bertaraf etti. Allah, o eşsiz öndere, o büyük dosta ve bütün müslüman imamlara rahmet eylesin» [18].

Bu ifadelere göre İmam Eş'ari itikadda tam bir selefi olmalıdır. Ancak onun, akaid meselelerini ele alış tarzında kelâmî bir istidlali (metodu) sezmemek mümkün değildir. Ayrıca onun seleften ayrılan görüşleri de tesbit edilmiştir[19]. el-İbâne'sinde sıfât-ı haberiyyeyi tevil etmiyorsa da bugün elimizde bulunmayan diğer eserlerinde bunları tevil cihetine gittiği rivayet edilmektedir[20].

îbn Kesir (v. 774/1373), Eş'arî'nîn ilim hayatında üç merhale geçirdiğinin kabul edildiğini söyler. Birincisi itizal halidir ki bilâhare bundan vazgeçtiği muhakkaktır. İkincisi hayat, ilim gibi 7 aklî sıfatı isbat edip vech, yed gibi haberi sıfatları tevil ettiği devre. Üçüncüsü de bütün sıfatları, teşbihe düşmeksizin, selef metodu üzere isbat etme devresi[21]. Burada önemli olan husus, Eş'arî'nin bu son iki fikrî telâkkisinden hangisinin onun son kanaati olduğudur. Onun kurduğu kelâm mektebinin mensupları bilâhare tevili kabul ettiğine bakılırsa kendisinin de tevili benimsediğini söylemek mümkündür.

Öyle anlaşılıyor ki Ebu'l-Hasan el-Eş'arî (v. 324/936), itizal .mezhebinden ayrılırken o zamanın ehl-i sünnetini teşkil eden Selefiyye-yi, selef yolunun çilesini en çok çeken Ahmed b. Hanbel'in mezhebini benimsediğini ilân etmiş, böylece muhafazakâr zümrelerin itimadını kazanmıştır[22]. O, bir çok akide meselesinde selefe uymuş, nakli esas almış; bunun yanında akla da önem vermek suretiyle Mutezilenin en kuvvetli silâhı olan «kelâm metodu»nu benimsemiş ve bunu kendilerine karşı kullanmıştır. Eş'arî, Mu'tezileden başka, nas-ları yanlış anlayan, kaba görüşlü Haşviyye ve îvlüşebbihe ile de mücadele etmiş ve akaid konularında aklı hâkim kılan görüş ile onu mahkûm edip nakli yanlış anlayan görüş arasında mutedil bir yol takibet-miştir.

Eş'arî'nin (Allah rahmet eylesin) 200 civarındaki eserinden bize intikal edebilen el-İbâne, onun akidesini gayet güzel bir şekilde hulâsa eder. O, 80 sayfa tutan bu risalesinde, Mu'tezilenin aksine, sıfât-ı Hâhiyyeyi, ru'yetullahı, şe...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın