Deliller

DELİLLER

Kelâm ilmi bakımından delilin ta'rîfi, çeşitleri ve istidlal nevi'-leri hakkında bilgi vermeden önce «ilim» üzerinde durmak gereklidir. Çünkü delil bize ilim kazandıran vasıtalardan sadece biridir. [14]

A. İlim

Lügatte bilme, biliş, bilgi mânâlarına gelen ilmin ta'rîfi mevzuunda bazı görüşler mevcuddur. Fahreddîn er-Râzî (v. 606/1210J ilmin mahiyetinin zarûreten bilinebileceğini ve binaenaleyh ta'rîfinîn mümkün olmadığını söylemiştir Cuveynî (v. 478/1085} ile Gazzâlî'ye (v. 505/1111) göre ilim zaruri değilse de ta'rîfi pek güçtür. İlim hakkında yapılan ta'riflerden tercih edilen iki tanesini zikredelim : «Akim ve duyuların mevzuuna giren her şeyin (mezkûr'un) tanınmasını sağ-llayan bir sıfattır» [15]- . Görüldüğü üzere bu ta'rîf hem duyuların hem de akim sahasını içine almaktadır.

İlim için yapılan ikinci bir ta'rîf de şöyle : «Zıddına ihtimal veril-miyecek şekilde mânâları (duyularla bilinenlerin dışında her şeyi) birbirinden ayirdetme sıfatıdır[16] . Bu ta'rîf sadece akıl sahasına şâmildir.

İiim çeşitli yönlerden taksime tâbi tutulur. İnsanda hâsıl olması veya elde edilmesi bakımından ikiye ayrılır: Zarurî ilim, İstidlâlî ilim. [17]

1. Zarurî ilim

Fazla düşünmeden, delîle başvurmadan, kendiliğinden ve kaçınılmaz bir şekilde (zarurî, zorunlu olarak) meydana gelen bilgidir. Zarurî ilim de bir kaç kısma ayrılır:

a) Eedîhiyyât - Aklın kendisine yönelmesiyle hemen meydana gelen, ilk nazarda hemen hâsıl olan bilgilerdir (besbelli) : Bir ikinin yarısıdır, kül cüz'ünden büyüktür... gibi. Buna ewe-liyyfit da denir.

b) Fıtrîyyât Aklın çok basit bir kıyas ile vardığı hükümdür veya şöyle diyelim : Kıyasları beraberlerinde bulunan hükümlerdir. «Dört sayısı çifttir» gibi. Akıl dört ve çift mefhumlarını düşünerek hemen hükme varabilir.

c) Müşahedeler duyularla elde edilen bilgiler : ateş yakıcıdır gibi. İç duyuların verdiği bilgiler: açlık, susuzluk hissi gibi. Bu ikincilere vicdâniyyât da denir.

d) Tecrübeler duyular vâsıtasıyle yapılan mükerrer duyumların doğurduğu bilgidir: Sert bir cisimle dövmek ağrı vericidir, gibi.

e) Mütevâtirler Defalarca işittiğimiz haberlerdir. Meselâ görmediğimiz bir şehrin varlığını mükerrer işitmek suretiyle kabul edişimiz gibi.

f) Hadsler Basit bir müşahede ile hemen neticeye varma yolu, mukaddimelerden neticelere sür'atle intikal veya mukaddimelerle neticelerin aynı anda zihne gelişi demektir: Ay'ın aydınlığı güneştendir, bulutun çıkması yağmurun yağacağını gösterir, kâinatta müşahede edilen nizam, yaratıcısının engin ilmini gösterir... gibi.

Bunların dışında kalanlara nazarî ve istidlâlî ilimler denir [18][19]

2. Nazarî ve istidlâlî ilim :

Lügatte bakmak ve görmek mânâlarına geldiği gibi araştırma ve mukayese sonunda düşünmek mânâsına da kullanılan nazar, ıstılahta bilinmeyeni elde etmek için bilinenleri münasip bir şekilde işlemek demektir. Delîle başvurmak, delîle bakmak demek olan istidlal de aynı mânâda kullanılır. Bu nevi' ilme kesbî ilim de denir [20]. Ta'rîflerden de anlaşılacağı üzere nazar ve istidlalde bilinmeyeni (meçhulü) elde etmek için mutlaka bir fikrî ameliyeye ihtiyaç vardır. Bu da defile baş vurmak, yani onu kullanmak suretiyle olacaktır. O halde delîl'in ne demek olduğunu görelim : [21]

B. Delil

Delil : mürşid, rehber, kılavuz demektir. Bâkillânî (v. 403/1013), delili, «Duyuların ötesinde bulunan ve zarurî olarak da bNinemîyen hususların bilgisine götüren şey diye ta'rîf etmiştir [22]. Şöyle bir ta'rîf de yapabiliriz: Bizi, bir konu hakkında müsbet veya menfî-hüküm vermeğe götüren şeydir [23][24]

1. Aklî delil, nakli delil:

Delil bir kaç bakımdan taksime tâbi' tutulabilir. Bu taksimlerden biri delîlîn aklî ve naklî bölümlerine ayrılmasıdır. Aklî delîl bütün mukaddimeleri akla müstenid olan delildir: Meselâ, âlem değişkendir, her değişken hadistir, gibi. Şayet delilin mukaddimeleri tamamen naklî ise delil de naklidir: Allah'ın emrini terkeden âsidir (çünkü Kur'anda : «Emrime âsî mi oldun?» Tâhâ, 93 Duyurulmuştur), her âsî cehennemliktir (çünkü : «Allah'a ve Rasûlüne âsî olan için cehennem ateşi vardır» el-cinn 23 Duyurulmaktadır) gibi. Naklî delil bir bakıma aklî sayılır, çünkü nakli tebliğ eden zatın (muhbirin, peygamberin) doğruluğunu yine akıl ile isbat ederiz. O halde sırf aklî delil ile aklî-naklî delil vardır.[25] [26]

2. Kat'î ve zannî deliller:

Başka bir taksime göre delil kat'î veya zannî olur. Medlulünden (bildirdiği şeyden) muhalif ihtimalleri kaldıran delile kat'î, her türlü ihtimali izâle edemiyen delile de zannî delil denir. Naklî bir deliün kat'î sayılabilmesi için onun hem siibüt, hem de delâlet yönünü gözönünde bulundurmak lâzımdır. Baştan sona kadar sübûtu kat'î olan Kur'an âyetleriyle yine sübûtu kat'î sayılan mütevatir hadisler akaid sahasının naklî delilleridir. Mu'tezile gibi bazı kefâmcılar, nak-iin, sübûtu kat'î de olsa mânâya delâleti kat'î olamıyacağından kat'î delil sayılamıyacağını iddia etmiştir. Fakat kelâmcılarm muhakkıkla-rına göre naklî delil de kat'iyyet ifade eder.[27]. Biraz önce de işaret ettiğimiz üzere naklî delilin kelâmda delil sayılabilmesi için sübûtu kat'î olmalıdır. Binaenaleyh tevatürün dönundaki meşhur veya âhâd haberler kelâmda müstakil bir delil olamaz. [28].[29]

3. Burhan ve hatâbe

Aklî delil, kat'î olursa burhan, zannî olursa hatâbe adını alır. Mukaddimeleri kesin (yakîn) olan delile burhan, kesin oimıyana da ha-tâbe adı verilmiştir. Burhan, zekî, bilgili ve kültürlü insanlar içindir. Çünkü onlar burhanın inceliklerini anlayabilirler. Burhan, cedel ve münakaşalara dayanıklı bir delildir. Fakat hatâbî delil böyle değildir. O, iknaî bir vasıf taşır. Ne var ki itiraza müsaittir. Hatâbî delil, ancak inatçı olmayan ve kafası aksi fikirlerle karışmamış bulunan kimseleri ikna edebilir. Hatâbî delilin mukaddimeleri umumiyetle kabul edilmiş ve doğrulukları tasdik edilmiş meşhur kanaatlerdir. Meselâ : «Âlem değişkendir, her değişken hadistir» delili bir burhandır.- Buna mukabil «Bir evde iki baş olmaz, iki baş (idareci) bulunan yerde düzen bulunmaz» sözü iknâî karakter taşıyan hatâbî bir delildir.

İnsanların daima büyük çoğunluğunu teşkil eden avam burhanı anlıyamaz. Onlar ancak iknâî delilleri kavrayabilirler ve onlarla mutmain olurlar. Hatâbî delil, karşılıklı konuşmalarda ve normal muhaverelerde kullanılır. Kur'ân-ı kerim her tabakadaki insana hitabetti-ğinden hem bürhânî, hem de hatâbî deliller ihtiva eder. Bazı âlimler bütün Kur'an delillerinin bürhân olduğunu kabul eder .[30] [31]

4. Yakîniyyât Ve Zanniyyât:

a) Yakîniyyât:

Yakın, lügatte şüphesiz, kesin, gerçek (bilgi) demektir. İstılahta «vakıa mutabık olmak şartiyle sabit ve kesin i'tikad» diye ta'rîf edilir. Bu ta'rîfte geçen «vakıa mutabık» kaydıyla cehl, «sâbit» kaydıyla mukallidin i'tikadi, «kesin» kaydıyla zann ve «i'tikad» kaydıyla da şekk hâriç kalır [32]

Yakîn bilgi, akl-i selîm için hiç bir şüpheye mahal bırakmıyan bilgidir. Yakînî tasdik ifade eden kaziyelere yakînîyyât denir. Yâkî-niyyât, yukarıda zarurî ilim bahsinde sayıldığı gibi, altıdır: bedîhiy-yât, fıtriyyât, müşâhedât, mücerrebât, mütevâtirât ve hadsiyyâtt. Buna bir de mukaddimeleri kesin olan nazariyyâti, yani burhanları ilâvej etmemiz gerekmektedir [33]

Yakın bilginin dereceleri olmamakla beraber mutlak yakîn için ba'-zı dereceler sıralamışlardır;

(1) İlme'l-yakin Aklın ve naklin, başka bir ifan de ile nazar ve haberin ifade ettiği kesin ilimdir.

(2) Ayne'l-yakîn Dış tecrübe ve müşahedenin, verdiği bilgidir. Hz. İbrahim, Cenab-ı Hakk'in ölüleri dirilttiğini akliyle bildiği ve buna inandığı halde, onun, bu hâdisenin bir örneğini görmek isteyişi müşahedenin doğuracağı apaçık kesinliği elde etme meylindendir. Bu hususu beyan eden âyet-i kerimede İbrahim aley-hisselâmın ağzından şöyle buyurulur: «Kalbim mutmain olsun, tam huzur ve kanaata varsın diye» [34]. Ayrıca

sözü meşhur olmuş ve hatta hadis olarak rivayet edilmiştir (haber gözle görmeğe benzemez) [35]

(3) Hakka'l-yakîn İç duyu ve iç tecrübenin verdiği, insanın bizzat içinde duyduğu ilimdir. «Tatmayan bilmez» sözü meşhurdur. Modern psikoloji ile felsefe cereyanları iç-sezgiye dayanan hakka'l-yakîni te'yîd etmektedir. Yukarıda görülen sıralama zayıftan kuvvetliye doğru kat'iyyet derecesini de göstermektedir [36]

b) Zanniyyât: Yüzde ellinin üstünde bir ihtimal taşımakla beraber kat'iyyet ifade etmeyen mukaddimelerdir.

(1) Meşhûrât: İnsanlar tarafından kabul edil...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın