Züheyr in şiirinde ahlaki değerler

ZÜHEYR’İN ŞİİRİNDE AHLAKİ DEĞERLER

Züheyr bin Ebi Sülmâ, dede, baba, oğul ve torunuyla, kudretli şairler yetiştiren bir 'ocak'tan gelmektedir. Şüphesiz bu ailenin adı en çok duyulan ferdi, 'Kasîde-i Burde' şairi Ka'b b. Züheyr b. Ebî Sülmâ'dır. Şairimiz, cahilî şiirin üç büyük sanatkârından biriydi. Diğer ikisi, İmriül-Kays ve Nabiğa'dır. Ağırbaşlı, sakin, temkinli, iffetli ve vakarlı idi. Cahiliye devri âdetlerinden uzaktı. Hayatı boyunca gerek şahsının gerekse kabilesinin şeref ve haklarını hassasiyetle korumaya çalışmış, etrafına daima iyi huy ve sulh telkin etmişti. Şiirlerinde hep güzel ahlâkı tavsiye etmiş, methettiği İnsanların iyi vasıflarını ön plâna çıkarmış, asla mübalağaya düşmemiştir. Bunu, Muallakat-ı Seb'a'dan olan şiirinde görmek mümkündür. Züheyr'in şiirinde yer alan bu ve diğer güzel vasıflardan ötürü olsa gerek, Hz. Ömer (ra), onu cahilî şairlerin en büyüğü kabul etmiştir. Bu yazımızda, büyük şairin, bize intikâl eden şiirlerinde, yukarıda bir nebze temas edilen vasıfların tahlilini göreceksiniz.

Muallakat şairlerinden Züheyr bin Ebi Sülmâ, diğer İslâm Öncesi cahiliye Arap şairlerinden farklı olarak şiirlerinde, güzel ahlâkı, düşünmeyi ve barışı savunmuştur. Ahlâkî öğütlerin büyük bölümü İslâm dininin ahlâkî prensipleriyle uyum içerisindedir. Üvey babası Evs b. Hacer'le başlayan "tertipli şiir" (uzun süre üzerinde çalıştıktan sonra şiirin takdimi) geleneğinin en önemli halkası olan büyük İslâm şairi, Kaside-i Burde sahibi Ka'b'ın babasıdır. Yine şair olan diğer bir oğlu Buceyr, İslâm'ı ilk kabul edenlerdendir.

ÖLÜM ve ÂHİRET DÜŞÜNCESİ

Züheyr, hayatının erken dönemlerinde söylediği şiirlerde felsefî bir düşünce yapısına sahip olduğunu göstermektedir.
"Ölüm gününe kadar hazırlıklı ol, nefsin onu sevmese de o son bir buluşmadır."1
Züheyr bu beytiyle, ölüm için hazırlık olarak güzel ahlâk ve iyi amele işaret etmekte ve ayrıca âhiretin varlığına da işaret etmektedir. Şu aşağıdaki beyitle de Allah'a inandığını ve O'ndan korktuğunu ifade etmiştir:
"Allah'ın gerçek olduğunu apaçık gördüm, bu aşikâr kanıtlar beni O'na, O'ndan sakınmaya götürdü." 2
Züheyr'in divanında onun uzak görüşlülüğünü, aydın fikirlerini ve putperestlikten uzak inançlarını ifade eden şiirleri vardır.
Ebu Ubeyde Ma'mer b. el-Müsenna'nın ifadesine göre Züheyr'in oğullarından (Ka'b veya Buceyr) biri babası ile ilgili şu sözleri rivayet etmiştir: "Babam Arapların ruhbanlarındandı. Bir gün şöyle dediğine şahit oldum: 'Eğer inkâr etmeseydiniz bu nefsi ölümünden sonra diriltecek olan Yaratıcı'ya secde ederdim."3
Diğer taraftan İbn Kuteybe, Züheyr'in Allah'a inandığını, şiirinde iffetli davrandığını ve onun Ahiret Gününe de inandığını 4 ifade eden kanıtlar olduğunu ileri sürer. İbn Kuteybe söylediklerine delil olarak onun şu şiirini zikreder:
"İçinizde saklı olanı, saklı kalsın diye Allah'tan gizlemeyin, ne kadar gizlense de Allah onu bilir. Ya ertelenir, hesap günü için bir deftere kaydedilir veya hemen harekete geçilir ve karşılığı verilir."
Yukarıda geçen rivayetlere ve şiirlere bakılırsa, Züheyr'in fıtratında mevcut olan dinî kavramları dile getirdiği ve bu kavramların ne putperestlikle ve ne de Arap Yarımadasında az çok bilinen Yahudilik ve Hristiyanlıkla ilgisinin olmadığını söyleyebiliriz.5

HİKMET ve GÜZEL AHLÂK

Züheyr, hayatı boyunca ciddiyete, örnek davranışlara önem vermiş ve bu yönüyle de işret, kötü ahlâk, hafifmeşreplik gibi çoğu cahiliye şairinin nitelikleri olan bu şeylerden kendisini uzak tutmuştur. Züheyr'in bu vakur hali, onun, kavmi nezdinde çok etkin olmasını sağlamış, tüm kabile efradı tarafından sayılan, danışılan bir kimse olmuştur. Ebu'l-Ferec el-Isfahanî onun hakkında şunları yazar: "Züheyr, Cahiliye devrinde alicenap, mülk sahibi, akıllı ve Allah'tan korkan bir kimseydi." 6
Züheyr'in bu güzel huylarında yine bir şair olan dayısı Başame b. Ğadir'den etkilendiği akla gelebilir. Tarihçilerin kayıtlarında Başame, isabetli görüşleri olan ve Gatafan kabilesinin zor meselelerinde kendisine danıştığı bir kimsedir. Şiirlerinde hikmeti ve güzel ahlâkı savunmuştur.7 Diğer taraftan Züheyr, üvey babası büyük şair Evs b. Hacer'den de etkilenmiştir. Temim kabilesine mensup bu şairin, iyi hasletleri öven şiirleri rivayet edilmiştir.8
Züheyr, çoğu zaman övgü şiirlerinde övdüğü şahısta, bazı özelliklere dikkat çekip bunları kendi ahlâk felsefesine uydurarak üniversal karakter verir. Meselâ Hârem b. Sinan'ı överken Allah korkusu, akraba gözetimi, aile fertleri arasında dayanışma ve doğru davranış gibi hasletleri dile getirir:
"Özelliklerinden birisi de Allah korkusudur. Allah ve akrabalarına yaptığı iyilik sayesinde hata yapmaktan korunur." 9
"Onunla kötülük arasında bir sınır vardır. Onunla iyilik arasında ise bir sınır yoktur." 10
"Takva sahibi olan, dürüsttür. Akrabalarına zarar vermek ve cimri davranmakla günahlarını çoğaltmamıştır." 11
"Doğruluğun dostudur, içkiye para vermez çoğu kez mal sahibi malını israf eder." 12
Diğer taraftan iyi ahlâkın zıddı olan komşu hakkını yemek, namusuna göz dikmek gibi kötü hasletlerden meneder:
"Saygın bir insanı tutsak alan kimse görmedim, kapı komşusunun namusunun ayakaltına alındığını da hiç görmedim. Komşu ile kabile içerisinde bir toplantıya katılan bir yabancının hakları eşittir." 13
Yukarıdaki beyitlerde görüldüğü gibi Züheyr, münferit kimseleri överken bile ahlâkî değerleri dile getirmekte ve tüm insanlık için geçerli olan prensipleri övmektedir.
Cahiliye devri şairleri yaşadıkları toplumun, genelde, en zeki ve kültürlü kimseleri olduklarından, çevrelerinde geçerli olan hayat felsefeleriyle ilgili değerleri hikmetli sözler halinde kalıplara dökmüşlerdir. Toplumlarının uygarlık alanındaki yerlerini ve ideallerini de ifade etmişlerdir. Bununla, gelecek nesillere yol göstermek ve onları hayat hakkında aydınlatmak istemişlerdir.
Cahiliye devri şiirleri arasında dağınık durumda olan bu hikmetli sözler, hayat felsefelerinin bir neticesi selim fıtratın, hayatın müşkilleri karşısındaki çözümleridir. Bu da, İslâm öncesi Arap mantalitesinin bir uyanış içerisinde olduğunu ve İlâhî daveti kabul edecek potansiyele ulaştığını göstermektedir. Bu felsefî düşünceleri değerlendirirken, onları herhangi bir felsefî hareketle tanımlamamak gerekir. Çünkü felsefî hareketlerde, felsefî akımlar ve metodlar söz konusudur. Böyle bir atmosferde ortaya atılan felsefî bir düşüncenin felsefî delillerle isbat edilmesi ve zıt görüşlerin de çürütülmesi gerekmektedir. İslâm öncesi Arap düşüncesi bu aşamaya gelmemişti. Böyle bir evrimi Hicrî ikinci asırda yaşayacaktır. 14
Züheyr'in hikmetli sözler söyleme hususundaki yerini daha iyi takdir edebilmek için şu gerçeğin bilinmesinde fayda vardır: Züheyr'in dışındaki cahiliye şairlerinde hikmetli sözlere hem pek az rastlanır, hem de şiirler arasında dağınık vaziyette bulunan bu sözlerden şairin kasdının ne olduğu pek anlaşılmamaktadır. Çoğu zaman herhangi bir münasebetle hatıra gelen, hedefi belirsiz sözler görünümündedirler. Ancak Züheyr'de bu sözler hem miktar olarak çok fazla, hem de sözlerin içeriği bakımından daha belirgin ve nettir.
Züheyr'in hikmetli sözler söylemedeki hüneri o kadar takdir görmüştür ki bazı tarihçiler, kendisi için: "Az sözle çok anlam ifade edebilen en büyük şair" 15 demişlerdir. Şiirlerindeki öğütler, hazırlıksız hatıra gelen hedefsiz laflar değil. Taha Hüseyn'in de belirttiği gibi "pratik hayatla bağlantısı olan, insanı yönlendirmede etkin nasihatlerdir." Bu nasihatlerin üniversal karakter taşıması ahlâkın temel unsurlarıyla ahenk içerisinde olması, bazı araştırmacıların onun hakkında: "Yaşadığı asrın öğretmeni" 16 şeklinde bir hükme varmasına sebep olmuştur.
Daha önce de belirttiğimiz gibi Züheyr'in şiirlerinin böyle bir karakter almasında iki büyük şairin etkisi olmuştur. Bunlar Evs b. Hacer ile Başame b. Gadir ez-Zubyanî'dir.
Züheyr'in hikmetli sözler ihtiva eden şiirlerinden en önemlisi günümüze kadar gelen Muallaka'sıdır. Ebu Mansur el-Sa'alibi bu muallaka için şöyle demektedir: "Kasidesinin sonlarındaki beyitler, peygamberlerin sözlerine benzemektedir. Bunlar Arap ırkının en güzel hikmetli sözleri olup atasözleri gibi son derece güzel söylenmiş sözlerdir." Züheyr'in bu tür şiirlerinden bazı örnekler verelim:
"Hayatın zorluklarından bıktım, kim seksen yıl yaşarsa inan ki usanır." 17
"Bugün olup biteni ve dünkünü bilirim, ancak yarın neler olacak hakkında bilgim yoktur." 18
Züheyr bu beytiyle insan bilgisinin sınırlarını belirtmekte ve gelecek hakkında bilgi sahibi olduğunu iddia etmenin haksızlık olduğunu ifade etmektedir:
"Ölümü, kör bir devenin dolaşması şeklinde gördüm. Kime çarparsa deviriyor, Çarpmadan geçtiği kimseler ise yaşayıp yaşlanıyorlar. Kim ölümün tuzaklarından sakınırsa ve göğe merdiven bile dayasa, sonunda yine yakalanır." 19
Züheyr bu beyitlerinde ölümü, görme duyusu zayıf, dövülerek ilerleyen, ancak nereye gittiğini bilmeyen bir deveye benzetmekle teşbih sanatına çok güzel bir örnek vermiştir. Ayrıca kadere imanı da içeren bu beyitler, ölümden kaçmak için dünyevî sebeplere sığınmanın gereksiz olduğunu da ifade eder. Halbuki yine bir Cahiliye şairi Tarafe, aynı konuya değişik bir açıdan bakmaktadır:
"Ey beni savaştan ve zevklerden alıkoyan kişi, beni ölümsüz kılabilir misin? Ben malına tutkun cimrinin mezarı ile savurganın mezarını birbirinden farksız görü-yorum.
Züheyr bazı şiirlerinde ölümden ibret almak suretiyle, halkı karşılıklı anlayışa, dostluğa ve iyi geçinmeye davet eder. Davranışlarda sertliğin ve zorbalığı...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın