Velayetlerde Adalet

Velayetlerde Adalet

1- VeîUyetlerde Adalet Şart Koşulmayan Konular

Velinin ihanetine ve velayetinde kusur yapmasına engel olsun diye velayetlerin çok büyük bir bölümünde adalet şarttır. Ancak bazen veli tayininde adalet şartı aranmaz. Mesela cenazenin yıkanması, kefenlenmesi, taşınması, defnedilmesi ve namazının kılınması konusunda yakın akrabanın tercih edilmesinde adalet aranmaz. Zira yakın akrabanın şefkat Ve merhametinin çok olması, onu yıkama, kefenleme ve dua etmede aşırı titiz ve gayretli davranmaya sevkeder. Yine aşırı hüznü, onu cenaze namazında Mevla'ya daha ziyade yalvarmaya sevkeder. Dolayısıyla adalet, bu konuda şart olmayıp tamamlayıcı, mükemmelleştirici bir unsur olmaktan öteye geçmez.

Bir görüşe göre nikah velayetinde de adalet şart değildir. Çünkü adalet velinin ihanet ve kusuruna engel olmak için şarttır. Nikah akdinde, yakın akrabanın tabiatı onu ihanet ve kusurdan alıkoyar. Mesela velinin, yakım olan kızı, ona denk olmayan birisiyle evlendirmesi kız için utanç verici bir durum olacağı gibi kendisi için de utanç verici bir durumdur. Dolayısıyla tabiatı onu, hem kendisi hem de akrabası olan kıza zarar verecek, utanç duyuracak bir şey yapmaktan alıkoyar. Bundan dolayı velinin adaleti bilinmese de zahirî adalete binaen nikah geçerli olur. Yine nikah akdinde şahitlerin adil olup olmadıkları belli olmasa da doğru olan görüşe göre nikah geçerli olur. Zira bir çok nikah çöl ve köy gibi mekanlarda kıyılmaktadır. Buralarda adil oldukları bilinen şahitler bulmak zor olabilir.

İnsan tabiatının kendine zarar vermeye engel teşkil etmesi dikkate alındığından müslüman, kafir, iyi, kötü herkesin ikrarı kabul edilir. Zira tabiatı insanı, bedene verilen zararlar, cinsel konular ve mallarla ilgili haklar konusunda kendine zarar verecek şekilde aleyhine yalan söylemekten alıkoyar. Şahitlik konusunda ise adil olma şartı aranır. Çünkü günahkar bir kimsenin tabiatı onu başkası hakkında yalan söylemekten alıkoymaz. Dolayısıyla ikrarda insan tabiatı yalana engel olduğu gibi, şahitlikte de yalana engel olmak için şahidin adil olması şartı aranır. Bundan dolayı kölenin kendisi aleyhinde had veya kısası gerektirecek bir suç ikrarı kabul edilir. Bu durumda öldürülmesi, bir uzvunun kesilmesi ya da sopa cezasına çarptırılması söz konusu olacağından, tabiatı onu hem kendi hem de efendisi aleyhine yalan söylemekten alıkoyar.

Babaların çocukları üzerinde velayet yetkisine sahip olmaları için adaletin şart oîup olmadığı ihtilaflıdır; bazılarına göre, yukarıda belirttiğimiz üzere, babanın tabiatı gereği nikahta kusur ya da zarar verici bir şey yapmayacağından Ötürü nikah velayetinde olduğu gibi diğer velayetlerde de adil olması şartı aranmaz. Bazıları da nikah konusundaki velayetle mal konusundaki velayeti ayırmış ve nikahta yapılacak yanlışın sonucuna hem veli hem de kız katlanacağı için insan tabiatının buna mani olacağını, mal konusundaki velayette ise veliyi zarar verici birşey yapmaktan alıkoyacak şeyin kendi nefsiyle alakalı olmayıp sadece çocukla alakalı olduğunu belirtmişlerdir. Halbuki insan tabiatı kendi nefsini çocuk ve torunlarına tercih eder. Dolayısıyla mal konusundaki velayetlerde kusurdan alıkoyması için adalet şartı aranır. Bundan dolayı illet güçlü olduğu için velinin kendi lehine şehadeti ittifakla kabul edilmez. Ancak-kişinin ana babası ve çocukları hakkındaki şe-hadetinin kabul edilip edilmeyeceği ihtilaflıdır.

Vasilik konusunda ise ihanet ve kusurdan alıkoyacak engel zayıf olduğu için, adalet şart koşulur. Burada sadece baba istisna edilir.

Devlet başkanlığı görevinde adaletin şart olup olmadığı konusunda ise ihtilaf vardır. Zira kamu görevlilerinin adaletsiz olmaları yaygındır. Şayet devlet başkanının tasarruflarında adalet şart koşulursa; kadı, vali, ordu komutanı ve sair görevlilerin tayini, toplanacak vergiler, dağıtılacak yardımlar, zekatın toplanması kamu malları ve kamu velayetinde bulunan özel mallar vb. hususlarda hakkaniyete uygun tasarrufları iptal olurdu. Dolayısıyla devlet başkanlarının tasarruflarında hakkaniyete uygun olanlar için adalet şartı aranmaz. Zira adaletin şart koşulması halinde daha büyük zarar meydana gelir. Bu durumda kaybedilecek maslahatlar, devlet başkanının adil olmamasından daha büyüktür.

Hakimlerin tasarrufları, vasilerinkinden daha genel, devlet başkanların-kinden ise daha özel olup bunların devlet başkanlarının tasarrufları gibi düşünülüp düşünülmeyeceği konusunda ihtilaf edilmiştir. Hakimlerin tasarruflarını, vasilerin tasarruflarından daha genel olduğu için devlet başkanlarının tasarrufları gibi kabul edenler olduğu gibi devlet başkanlarının tasarruflarından daha özel olduğu için vasilerin tasarrufları gibi kabul edenler de olmuştur.

Dinde meşakkatler üç çeşittir.

a- Ruhsat ve kolaylığı gerekli kılan umumî meşakkat. Yöneticilerin, bazı tasarruflarına engel olunması hakkında söylediklerimiz böyledir.

b- Özel meşakkat. Vasilerin tasarrufları böyledir.

c- ikisi arasında olan meşakkat. Hakimlerin tasarrufları böyledir.

2- Zalim ve Günahkar Hükümdarların Hakka Uygun Tasarruflarının Genel Zaruretten Ötürü Geçerli Sayılması

Velayet olmaksızın bazı genel tasarruflar geçerli olur. Mesela zalim hükümdarların tasarrufları böyledir, velayet hakları olmadığı halde tasarrufları geçerlidir. Halk için zorunlu olduğundan ötürü tasarruf ve atamaları geçerli olur. Zulmün az olması halinde bu tür tasarruflar geçerli olduğuna göre birçok konuda günaha giren hükümdar ve velilerin tasarrufları evleviyet-le geçerlidir. Zira onların günaha girmesinin insanlara bir zararı yoktur.

Zalim yöneticilerin zekat toplamasına gelince; topladıkları zekatı, zekat verilebilecek yerlere harcıyorlarsa zekat verilmiş sayılır. Ancak başka yerlere harcıyorlarsa tercih edilen görüşe göre zengin kimse zekat mükellefiyetinden kurtulmuş olmaz. Zira bu durumda zekatın verilmiş kabul edilmesi fakirler için zarardır. Bir başkası için zarar teşkil etme gibi muarızı olmayıp maslahat içeren tasarruflar ise böyle değildir. Bu tür tasarruflar sadece maslahat içermeleri hasebiyle geçerlidir. Burada zekatın verilmiş olduğunu kabul etmek zenginlerin lehine olmakla birlikte fakirlerin aleyhinedir. Fakirlerden bir mefsedeti defetmek ise zenginlerden bir mefsedeti defetmekten daha evladır. Fakirlerin maslahatının temini zenginlerin maslahatının temininden daha evladır da denilebilir. Çünkü fakirlerin hakları olan zekatı almamaları durumunda katlanacakları sıkıntı, zenginlerin zekatı ikinci kez vermekle katlanacakları zarardan daha fazladır. Aynı şekilde zekat toplayan görevli, dört tane dört yaşına girmiş deveyle beş tane iki yaşını doldurmuş devesi bulunan kimseden zekat alırken fakirler için en faydalı olanı tercih eder.

Valiler ise nadir olarak yaptıkları şeyler hariç benzer şekilde muhayyerlik hakkına sahip değillerdir. Muhayyerlik hakkına sahip oldukları durum, birbirine denk iki maslahatın temini veya iki mefsedetin izalesi halinde birini seçebilmeleridir. Bunun dışında yaptıklarında da yapmadıklarında da maslahatlara riayet etmeleri gerekir.

3- Görevden Almanın Müslümanlara Faydalı Olmayla Sınırlandırılması

Devlet başkanı bir hakimi görevden almayı düşündüğünde; şayet ondan şüphe ediyorsa onu azleder. Zira şüphelenilen bir kimsenin görevinde kalmasında mefsedet vardır. îhanet edebileceğinden korkulduğu için şüphelenilen kimsenin genel ya da özel velayetinin devam ettirilmesi uygun değildir.

Şayet devlet başkanı görevden almayı düşündüğü hakim hakkında herhangi bir şüphe duymuyorsa çeşitli durumlar söz konusu olur;

a- Hakimi azledip görevi daha aşağı mertebede birine vermesi. Bu durumda görevden alma caiz değildir. Zira daha üstün, daha ehil bir hakimin görevde bulunması müslümanlar için maslahattır. Devlet başkanının bu tür maslahatları, bir sebep olmaksızın ortadan kaldırma hakkı yoktur.

b- Hakimi azledip görevi daha ehil birisine devretmesi. Daha üstün olanın, üstün olana tercihi kabilinden olan bu tasarruf geçerlidir. Zira burada müslümanlar için tercih edilmesi gereken bir maslahat söz konusudur.

c- Hakimi azledip görevi ona denk birisine devretmesi. Bazıları, daha önce zikrettiğimiz üzere iki maslahat denk olunca birini tercih hakkı bulunduğa ilkesinden hareketle bunu geçerli görmüştür. Nitekim devlet başkanının göreve ilk geldiğinde birbirine denk iki kişiden birini tercih edip atama hakkı vardır. Bazıları ise göreve geldiği ilk zamandan sonra, gereksiz yere sık sık görevden alma olmaması için bu tasarrufu caiz görmemişlerdir.

Bu tasarrufun da caiz olması gerekir, zira bu halkın yararınadır, denirse buna şöyle cevap veririz: Mevcud olanı koruma, olmayanı elde etmekten daha evladır. Yine zararın izalesi, faydanın temininden evladır. Bu, insanların ortak tecrübesiyle bilinen bir şeydir. Hz. Peygamber (sav) de şöyle buyurmuştur: "Kim Müslümanların işlerini üstlenir de samimiyetle gereken gayreti göstermezse onlarla birlikte cennete giremez."[98]

Halid b. Velid Malik b. Nevira'yı onun hanımıyla evlenmek için öldürttü, şeklinde itham edilmişti. Hatta şair şöyle söylemişti:

Malik bin Nevira'mn ölümüne sebep oldu Güzel hanımı, Halid zamanında

Bu itham ortaya atılınca Hz. Ömer, hanımına göz koyup bir müslümam öldürdü diyerek halife Ebubekir'in onu azletmesini istedi. Hz. Ebubekir ise dinden dönenlerle yapılan savaşlarda en başarılı komutan olduğu için onu azletmedi. Hz. Ebubekir'in bu görüşü daha isabetliydi. Çünkü hakkındaki itham, onun diğer komutanlardan daha başarılı olduğu gerçeğini ortadan kaldırmaz.

Hz. Ömer halife olunca Halid'i Şam savaşı komutanlığından ...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın