Dînî Yükümlülüklerin Hafifletilmesini Gerektiren Zorluklar

Dînî Yükümlülüklerin Hafifletilmesini Gerektiren Zorluklar

Zorluklar iki türlüdür:

Birinci Tür: ibadetle Birlikte Bulunup Ondan Ayrılmayan Zorluk

Soğuğun şiddetli olduğu zamanlarda abdest ve gusül yapmanın zorluğu, sıcak ve soğuk havalarda namaz kılmanın özellikle de sabah namazının zorluğu, sıcağın şiddetli ve gündüzün uzun olduğu zamanlarda orucun zorluğu, hacdan hiç ayrılmayan zorluk, cihadın ve canı tehlikeye atmanın zorluğu, savaşta bir kişinin iki kişiye karşı direnmesinin zorluğu, iyiliği emretme ve kötülüğü yasaklamanın zorluğu, ilim elde etme yolunda çaba göstermek ve bu uğurda yolculuklar yapmanın zorluğu buna örnektir.

Zina edenlere recm cezası, diğer suçlulara had cezası uygulamadaki zorluk, özellikle de kişinin ana-babası ve çocukları suçlu olduğunda bunlara ceza uygulamanın zorluğu. Bu cezaları uygulayacak kişi için büyük bir zorluk söz konusudur. Üstelik kişi, yabancılar olsun kız ve erkek çocukları gibi yakınları olsun hırsızlar, zina edenler ve kısas gerektiren suç işleyenlere karşı ceza uygulamada kalbinde bir yumuşaklık ve acıma hissi duyar. Bu sebepledir ki ayette: "Allah'a ve âhiret gününe inanıyorsanız Allah'ın dininde (hükümlerini uygularken) onlara acıyacağınız tutmasın"[12] buyrulmuştur. Peygamberimiz (s.a.v.) de: "Muhammed'in kızı Fâtıma da hırsızlık etse, elini keserdim"[13] demiştir. Peygamberimiz bu zorlukları başkalarından daha çok yüklenmiştir. Çünkü Allah, yüce kitabında onu "Müminlere karşı çok şefkatlidir, merhametlidir"[14] diye nitelemiştir.

Burada sayılan zorlukların hiçbirinin ibadet ve taatlerle ilgili yükümlülükleri ortadan kaldırma konusunda etkisi yoktur. Etkisi olsaydı ibadet ve taatlerin maslahatları sürekli olarak veya çoğunlukla ortadan kalkardı. Ayrıca gökler ve yerler var olduğu sürece bu ibadet ve taatlere bağlanan kalıcı sevaplar da gerçekleşmezdi.

İkinci Tür: Çoğunlukla İbadetle Birlikte Bulunmayan Zorluk

Bu da birkaç türlüdür:

a- Büyük Zorluk: Ölüm, organların yok olması veya organların fonksi yonlarınm yitirilmesinin doğurduğu korkunun zorluğu buna örnektir

Bu tür zorluk hafifletmeyi ve ruhsat verilmesini gerektirir. Çünkü dünya ve ahiret yararlarının gerçekleşmesi için canın ve organların korunması, bunların bir veya birkaç ibadet için tehlikeye maruz bırakılıp telef olmasından daha iyidir.

b- Hafif Zorluk: Kişinin parmağmdaki hafif ağrı, baş ağrısı, mide bulantı-

sı bu tür zorluğa örnektir. Bu tür zorluk hafifletme konusunda dikkate alınmaz. Çünkü ibadetin yararlarını elde etmek, bu tür önemsiz zorlukları ortadan kaldırmaktan daha önce gelir.

c- İlk iki tür arasında kalıp hafiflik ve şiddeti değişen zorluklar: Bu türde

yer alan zorluklardan en büyük zorluğa yakın olanlar hafifletmeyi gerektirir, küçük zorluklara yakın olanlar ise Zahirîlerin dışındaki alimlere göre hafifletmeyi gerektirmez. Hafif şiddette bir humma, azı dişin hafifçe ağrıması bu türe örnek olarak verilebilir. îki tür arasında olup değişen zorluklara gelince kimi alimler bunları en büyük zorluklara, kimileri de en küçük zorluklara dahil etmişlerdir. Bir zorluk en büyük zorluklara yaklaştıkça hafifletme yapılmasını gerektirir, en küçük zorluklara yaklaştıkça hafifletilmemesi gerekir.

Bazı zorluklar ilk iki tür arasında yer almakla birlikte ikisine de yakın olmayabilir. Böyle bir durumda herhangi bir tercih yapmaksızın beklemek mümkün olduğu gibi, haricî bir durumu dikkate alarak birini tercih etmek de mümkündür. Oruçlu iken kişinin tükürüğünü, yolun tozunu veya un eleğinin tozunu yutması bu duruma örnek olarak verilebilir. Bu hal, yoldan gelip geçenlerin genelinin karşılaştığı bir durum olup, kaçınmak zor olduğundan oruca olumsuz bir etkisi olmaz. Mâlikîler un eleğinin tozunu yutma konusunda, kişinin mesleğinin elekçilik olup olmamasını birbirinden ayırmışlardır. Bu, gerekçesi güçlü bir ayırımdır. Yolun tozu böyle değildir. Çünkü bu yoldan gelip geçenlerin tümü hakkında söz konusudur.

Yukarıda belirtilen özürlerin dışında kalan ve kaçınma konusunda zorluğun hafif olduğu Özürlere göz yumulmaz.

Oruçlu iken abdest alan kişinin ağzını çalkaladığı suyu yutması gibi çokça karşılaşılan ve ilk iki tür zorluk arasında yer alan özürler konusunda farklı görüşler vardır. Söz konusu durumda ağzı gerekenin üzerinde çalkalama, kişinin yasaklanan fiili yapmak suretiyle kusurlu davranmasına dayandığından bazı alimler bunu kaçınması mümkün zorluklara katarak orucun bozulacağını söylemişlerdir. Kimi alimler ise bu durumun çokça meydana gelişini göz önüne alarak bu fiili ağız çalkalama kapsamında görmüşlerdir.

Zorluklar, dinin ibadetlere verdiği önemin farklılığına bağlı olarak değiş-kerlik gösterir. Dinin büyük önem verdiği ibadetlerde hafifletmenin yapılması için zorluğun şiddetli veya genel olması şart koşulmuştur. Dinin daha az önem verdiği konularda ise hafif zorluklar sebebiyle hafifletmeler yapılmıştır. Bazen bir hüküm şerefli ve üstün mertebeli olduğu halde, zorluğun tekrarlanması sebebiyle hafifletme yapıldığı da olur, ta ki bu zorluklar, çokça meydana gelen genel zorluklara yol açmasın. Örneğin din, amellerin en üstünü olan namazın, kaçınılması çoğunlukla zor olan pisliklerle kılınmasına ruhsat vermiştir. Yine din, teyemmüm yapan, müstehaza olan ve müste-hazartın özrü ile aynı türden özre sahip kişiler hakkında da abdestin bozulmasını gerektiren hal ile birlikte namaz kılmaya ruhsat vermiştir.

Hacdaki zorluklar üç türlüdür: Büyük olanlar, haccın vacip olmasını engeller. Hafif olanlar vacip olmayı engellemez. îkisi arasında olanlara gelince büyük zorluklara yakın olan zorluklar haccın vacip olmasını engeller, küçük zorluklara yakın olan zorluklar haccın vacip olmasını engellemez.

Zorluklar yalnızca ibadetlere özgü olmayıp muamelatta da geçerlidir. Satım akdinde gerçekleşen garar (aldanma) buna örnektir. Garar üç kısımdır:

1- Fıstık, fındık, nar ve karpuzun kabuklarıyla satılmasında olduğu üzere kaçınılması zor olan meşakkatler affedilmiştir.

2- Kaçınılması zor olmayan meşakkatler dikkate alınmamıştır.

3- ikisi arasında olan zorluklar konusunda görüş ayrılığı vardır. Bazı alimler bunları küçük zorlukların üstünde olmaları sebebiyle büyük zorluklardan sayarken, kimi alimler de büyük zorlukların altında olması sebebiyle küçük zorluklardan saymaktadırlar.

Bazen yeşil cevizin kabuğunda satılmasında olduğu üzere, satım akdin-deki garar büyük olur. Doğru olan görüşe göre bu garara göz yumulmaz.

Bazen de satıma ihtiyaç olmakla birlikte akitteki garar hafif olur. Doğru olan görüşe göre bu durumda akit geçerli olur. Yeşil baklanın kabuğunda iken satılması buna örnektir.

Namazdaki özürler: Huşu ve zikirleri düzgün bir şekilde yapmayı önleyecek derecede bir hastalık söz konusu olduğunda, ayakta namaz kılan kişi oturabilir. Bu durumda zaruret şart koşulmadığı gibi, ittifakla ayakta durmaya güç yetirememek de şart koşulmaz. Oturarak namaz kılmaktan yatarak namaz kılmaya geçebilmek için, ayakta kılanın oturarak namaz kılmaya geçmesinde şart koşulandan daha büyük bir özür gerekir. Çünkü yatmak aslında ibadetlerdeki saygı unsuruna aykırıdır. Özellikle de namaz kılan kişinin Rabbi ile konuştuğu dikkate alınırsa bu daha iyi anlaşılır. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmuştur: "Ben beni anan kişinin, birlikte oturup sohbet ettiği arkadaşıyım".[15]

Cuma ve cemaatlerin terki konusundaki Özürler: Bu özürler ise hafiftir. Çünkü cemaat sünnettir, cumanın ise yerine ikame edilecek bedeli vardır.

Oruçtaki özürler: Bu özürler de hafiftir. Yolculuk ve oruç tutmayı zor hale getiren hastalık hali buna örnektir. Bu iki Özür de hafiftir. Bunlardan daha şiddetli olan can ve organ kaybına yol açan korku durumları ise orucu ter-ketmeyi öncelikle caiz kılar.

Hacdaki özürler: Hacdaki yasakları mubah hale getiren özürler hafif özürlerdir. Şöyle ki; hacda sıcak ve soğuktan zarar gören kişinin dikişli elbise giymesi caizdir. Hastalık ve bitten zarar gören kişinin başım tıraş etmesi caizdir. Koku ve yağ sürmek ve tırnakları kesmek konusunda da durum böyledir.

Teyemmüm konusundaki özürler: îmam Şafiî bazen hafif özürler bulunduğunda teyemmüme cevaz verirken, -bir görüşe göre de- bazen daha ağır özür durumlarında cevaz vermemiştir, imam Şafiî'ye göre zorluk bakımından özürlerin farklı dereceleri vardır. Bunları şöyle belirtebiliriz:

1. Derece: Büyük zorluk, can veya organ kaybı yahut organların fonksiyonunu kaybetmesi korkusu. Bu derecede olan bir zorluk teyemmümü mubah kılar.

2. Derece: Birinci dereceden daha düşük seviyede bir zorluk. Korkutucu / tehlikeli bir hastalığın meydana gelme korkusu buna örnektir. Doğru olan görüşe göre bu da önceki derece gibi değerlendirilir.

3. Derece: iyileşmenin gecikmesi ve hastalıktan bİtkinleşme korkusu. Bu zorluğun ilk iki derece kapsamında değerlendirilip değerlendirilmeyeceği konusunda görüş ayrılığı vardır. Doğru olan görüşe göre bu zorluk da ikinci derece kapsamına katılır.

4. Derece: Güzelliğin gitmesinden (fiziksel kusur meydana gelmesinden) korkmak. Korkulan kusur dıştan görülmeyen bir kusur ise bu teyemmüm konusunda özür sayılmaz. Dışa yansıyan bir kusur ise özür sayılıp sayılmaması konusunda görüş ayrılığı vardır. Tercih edilen görüşe göre, oruç konusunda orucu bırakmayı ve namazda oturmayı mubah kılan durumla ilgili olarak belirttiğimiz gibi bu özürlerin tümü teyemmümü mubah kılar. Şafiî'nin bunlardan daha hafif zorlukları dikkate alarak teyemmüme izin verdiği durumlar da bunu göstermektedir. Bu durumları şöyle belirtebiliriz:

a- Bir kimse emsal bedelinden az bir farkla daha paha...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın