Kadı

KADI, KADILIK

Kadâ; insanlar arasında hükmetmek, hükme bağlamak, yerine getirmek, ifa etmek, ödemek, kaza etmek, ölçüp biçip yapmak, insanlar arasındaki hasımlaşmaları ayırmak, anlaşmazlıkları gidermek anlamında bir İslâm hukuku terimi. Kadı aynı kökten ism-i fail olup, hâkim demektir. Mecelle´nin kadıyı tarifi, anlam olarak şöyledir: "Hâkim, insanlar arasında vuku bulan dava ve hasımlaşmayı, meşrû hükümlere uygun olarak çözümlemek üzere devlet başkanı tarafından nasb ve tayin edilen kimsedir" (Mecelle, mad., 1785).

Kazanın meşrûluğu Kitap, Sünnet ve icmâ delillerine dayanır. Kur´an-ı Kerîm´de şöyle buyurulur: "O zaman biz, Dâvud´a şöyle vahyetmiştik: Ey Dâvud, şüphesiz ki Biz seni yeryüzünde halife kıldık; insanlar arasında hak ile hükmet, sakın keyfe tabi olma; yoksa seni Allah´ın yolunda saptırır" (Sâd, 38/26). "Aralarında Allah´ın indirdiği ile hükmet. Onların hevâ ve heveslerine uyma" (el-Mâide, 5/49)."Onların aralarında hükmedersen adaletle hükmet. Şüphesiz Allah, adaletli davrananları sever" (el-Mâide, 5/42). "Şüphesiz, Allah´ın gösterdiği şekilde, insanlar arasında hükmetmen için Kur´an´ı, sana hak olarak indirdik" (en-Nisâ, 4/105).

Amr b. el-Âs´tan (ö. 61/680) rivayete göre, Resulullah (s.a.s)´in şöyle dediği nakledilmiştir: "Hâkim ictihad yaparak hükmedip, bunda isabet ederse, onun için iki sevap vardır. İctihadla hükmedip yanılırsa, onun için bir sevap vardır" (Buhârî, İ´tisâm, 21; Müslim, Akdiye, 15; Ahmet b. Hanbel, III, 187). Hz. Peygamber, insanları mahkeme ederek hükümler vermiş, Hz. Ali (ö. 40/660) ve Hz. Muaz´ı (ö. 18/639) kazâ için görevli olarak Yemen´e göndermiştir. İlk dört halîfe de insanlar arasında hüküm vermişlerdir. Hz. Ömer (ö. 23/643), Ebû Musa el-Eş´ârî´yi (ö. 44/664), Basra´ya, Abdullah b. Mes´ud´u (ö. 32/652) Kûfe´ye kadı olarak göndermiştir (Şâfiî, el-Umm, VII, 273; Ahmed b. Hanbel, V, 230, 236, 242; Tirmizi, el-Ahkâm, 3; ez-Zühaylî, el-Fıkhu´l İslâmî ve Edilletûh, Dimaşk 1986, VI, 480, 481).

Müslümanlar arasındaki anlaşmazlıkların mahkeme yoluyla çözümünün meşrûluğu hususunda İslâm hukukçuları görüş birliği içindedir.

Hâkimlik görevi farz-ı kifayedir. Yöneticilerin, insanlar arasındaki davalara bakmak için ne bilgileri ve ne de zamanları yeterli olmamaya başlaması üzerine, kazâ işlerinin özel görevlilere verilmesi gerekmiştir. Kazâ görevi, iyiliği emretmek, kötülüğü yasaklamaktır. Bazı hukukçular bunun dinî emirlerden bir emir ve müslümanların maslahatlarından bir maslahat olduğunu, insanların ihtiyacı nedeniyle buna yardımcı olmak gerektiğini söylemişlerdir (el-Meydânî, el-Lübâb, Kahire ts, IV, 77).

İslâm hukukuna göre, hâkimlik mesleği; görme, duyma ve konuşma organlarının sağlamlığı yanında, hukuk formasyonu ve bir takım ahlâkî özellikleri de gerekli kılan önemli bir meslektir. Mezhep imamları hâkimin İslâm, büluğ, akıl, hürriyet, görme, işitme ve konuşma organlarının sağlamlığı vasıflarını taşıması gerektiğinde görüş birliği halindedir. Ancak adâlet, cinsiyet ve ictihad şartlarında görüş ayrılığı vardır(bk. Mecelle mad. 1792-1794). Görüş ayrılığı bulunan nitelikler üzerinde kısaca duralım:

a) Adalet: Şafiî, Mâlikî ve Hanbelilere göre hâkimin adâlet sıfatına sahip olması gerekir. Bu; doğru sözlü, emaneti gözeten, haramlardan kaçınan, günahlardan sakınan, rıza ve öfke hâlinde itidalli davranabilen kimsenin vasfıdır (el-Kâsânî, Bedâyîu´s Sanayi´, IV, 3; İbn Rüşd, Bidâyetü´l Müctehid, II, 449; İbn Kudâme, el-Muğnî, IX, 39; el-Mâverdî, el-Ahkâmü´s-Sultâniyye, Mısır 1909, s. 53, 54). Fâsık kimseye ve güvenilemediği için şahitliği kabul olunmayana hâkimlik görevi de verilemez. Ayette şöyle buyurulur: "Ey iman edenler, eğer fâsık (yoldan çıkmış) bir kimse size bir haber getirirse, onun doğruluk derecesini araştırın. Sonra bilmeyerek bir topluluğa sataşırsınız da yaptığınıza pişman olursunuz" (el-Hucurât, 49/6). Bir kimsenin şahitliği kabul edilmeyince, hakimliğe nasbı öncelikle kabul edilmez.

Hanefilere göre, adâlet vasfı kadılık için şart değildir. Fâsık, kadılığa tayin edilirse, ihtiyaç nedeniyle geçerli olur. Ancak şâhitlikte olduğu gibi böylesinin tayin edilmemesi daha uygundur. Aksi halde, kazâ organlarının işlerinde meydana gelebilecek eksiklikler nedeniyle tayin eden uhrevı bakımdan sorumlu olur (eş-Zühaylî, a.g.e, VI, 482).

b) Cinsiyet (erkek olmak): Hâkim tayininde aranan başka bir vasıf da cinsiyettir. Erkekler her türlü velayeti yüklenmeye elverişli sayılmıştır. Kadınlar ise bu konuda eksik haklara sahiptir. Bu nedenle erkekler her türlü toplum işlerini yürütebilirken kadınların istihdamında bazı kısıtlamalar getirilmiştir (el-Mâverdî, a.g.e, s. 53). Hanefiler dışındaki hukukçulara göre, hâkimlik için erkek olmak şarttır. Kadın kazâ görevine getirilemez. Bu görüşte olanlar Kur´an ve hadisten bazı deliller getirirler. Kur´an´da şöyle buyurulur: "Allah´ın kimini kimine üstün kılması ve erkeklerin mallarından harcamaları nedeniyle, erkekler, kadınlar üzerine hâkimdirler" (en-Nisâ, 4/34). İran şahı (Kisra) vefat ettiği zaman, yerine kızının kraliçe seçildiği haber verilince, Allah´ın Rasulu; "işlerini kadına tevdi eden bir toplum payidar olamaz" buyurmuştur (Nesâî, Âdâbü´l-Kudât, 8; Beyhakî, Edebül-Kâdî, 23; es-şevkânî, Neylü´l İvtâr, 8/263).

Hanefîlere göre, kadınlar hukuk davaları için hâkim tayin edilebilir. Çünkü onların muâmelât konularında şâhitlikleri geçerlidir. Ancak had, kısas gibi ceza davalarında ise şahitlikleri yeterli olmadığı gibi hâkimlikleri de geçerli olmaz. Çünkü kazâ ehliyeti şahitlik ehliyetini gerekli kılar.

İbn Cerîr et-Taberî´ye (ö. 310/922) göre, kadın ehil olunca her konuda fetva verebildiği gibi, hâkimlik görevini de mutlak olarak üstlenebilir (İbnü´l-Arabî, Ahkâmü´l-Kur´an, Kahire 1958, III, 1445, 1446; el-Mâverdî, a.g.e. s. 53; ez-Zühaylî, a.g.e. VI, 482, 483).

Uygulamada, Sahabe devrinde kadın hâkim tayin edildiğine rastlamamaktayız. Ancak Hz. Peygamber´in Semra binti Nüheyk el-Esedî isimli bir kadını Medine´de muhtesip olarak görevlendirdiği, Hz. Ömer zamanındada bu görevinin devam ettiği nakledilir. Semra (r. anhâ)´nın, çarşı ve pazarlarda zabıta görevi ifa ederken, Sahabe arasındaki bazı ticarî problemleri çözdüğü de ihtimal dahilindedir (İbn Abdilberr, el-İstiâb, Haydarâbad 1318, s. 761; Fahreddin Atar, İslâm Adliye Teşkilatı, Ankara 1979, s. 98). Muhammed Hamidullah yine hisbe teşkilâtında görev yapan Şifâ binti Abdillah için şöyle der: "Bu hanım Sahabenin en azından ticarî ihtilafları üzerinde muhakeme yetkisini kullanması gerekmiştir" (M. Hamidullah, İslâm Peygamberi, trc. S. Tuğ-S. Mutlu, İstanbul 1969, II, 95).

c) İctihad: Şafîi, Maliki, Hanbelîlere ve Kudurî gibi bazı Hanefilere göre, hâkimin ictihad yapacak hukuk formasyonuna sahip olması gerekir. Şer´î hükümleri bilmeyen cahil bir kimse ile taklitçi, hâkim olarak görevlendirilemez. Çünkü böyle bir kimse fetvâ vermeye ehil olmayınca, kazâ işine de öncelikle ehil sayılmaz. Bu görüşte olanların dayandığı deliller şunlardır: Kur´an´da şöyle buyurulur: "Aralarında Allah´ın indirdiği ile hükmet" (el-Mâide, 5/49); "İnsanlar arasında Allah´ın gösterdiği şekilde hükmetmen için..." (en-Nisâ, 4/ 105). Bu ayetlerde başkalarını taklitle hükmetmekten söz edilmez. Başka bir ayet Sünneti de hüküm kaynağı kapsamına alır. "Aranızda herhangi bir şeyde anlaşmazlığa düştüğünüz zaman, onun hükmünü, Allah´a ve Peygamber´e havale edin" (en-Nisâ, 4/59). Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Kadılar üç sınıftır. Birisi cennette, diğer ikisi ateştedir. Cennetle olanı, hakkı bilip onunla hüküm verendir. Hakkı bilip, hükümde haksızlık yapanla, insanlar arasında bilgisizce hüküm veren ise ateştedir" (Ebû Dâvud, Akdiye, 2; İbn Mâce, Ahkâm, 3; es-şevkânî, Neylü´l-Evtâr, VIII, 263 vd.; Zeylaî, Nasbu´r-Râye, lV, 65; el-Heysemî, Mecmau´z-Zevâid, IV, 195) Kazâ işini üzerine alan fakat hukuk bilgisi olmayan kimsenin bilgisizlikle hüküm vereceği açıktır.

Ashab-ı Kirâm içinde fıkhı iyi bilenler vardı. Bunlar kadı olarak tayin ediliyordu. Bu devir kadılarından Hz. Ali için; "O, kazâ işlerini en iyi bilen ve yürüten hâkimdir" (İbn Sa´d, Tabakât, II/2, s. 202; İbn Abdilberr, İstiâb, Haydarabad 1318, s. 474; el-Askalânî, el-İsâbe, Bağdad 1328 baskısı kenarından, III, s. 41); Muaz b. Cebel için; "Helâl ve haram konularını iyi bilen kimsedir" (İbn Sa´d, a.g.e, 11/2, s. 107) denilmiştir. Yine Hz. Ömer devrinde Kûfe kadılığına tayin edilen ve Emevî hükümdarı Abdülmelik´in iktidara gelişine kadar altmış yıl görevde kalan Şurayh, kazâ işini ve muhakeme usulünü en iyi bilen bir kimse olarak kabul edilir (İbn Abdilberr a.g.e. s. 602). Bu devirde temayüz eden hâkimler, hukuk formasyonunu bizzat Hz. Peygamber´den ve Hz. Ömer´den almışlardır. Hz. Muhammed´in Muaz b. Cebel´e tavsiyeleri gibi (Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 230, 236, 242; Tirmizî, el-Ahkâm, 3). Hz. Ömer de Şurayh´a gerek tayin sırasında ve gerekse görevi devam ederken direktiflerde bulunmuştur. Kadı Şurayh´a yazılmış muhâkeme usulüyle ilgili bazı direktifler hukuk ve tarih kitaplarında Söyle kaydedilir:

"Eğer sana bir dava gelirse, Allah´ın kitabında bulduğun ile hükmet. Hiç bir şey seni Allah´ın kitabından başka bir şey ile hüküm vermeye sevketmesin. Eğer bir mesele hakkında Allah´ın kitabında bir hüküm bulamazsan, Peygamber´in sünnetine ve uygulamasına bak ve onunla hükmet. Sana Kitap ve Sünnette hükmü bulunmayan davalar gelirse, âlimlerin üzerinde görüş birliği ettiği icmâya bak, onunla hüküm ver. Eğer aradığını icmâda da bulamazsan ya hemen re´yinle (ictihad) hükmet veya biraz daha düşün. Acele etmeksizin düşünerek vereceğin hüküm, senin için daha hayırlı olur kanaatindeyim, Vesselâm" (ibn Kayyım, İ´lâm, Mısır (ty.) I, 51, 70, 71; İbn Kesîr, el-Bidâye, Kahire 1932, IX, 24; es-Serahsî, el-Mebsût, .XVI, 66).

Buna göre, Sahabe devrinde hukuk bilgileri fazla olanlar hâk...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın