Hanefi mezhebi

HANEFÎ MEZHEBİ

İmam-ı Âzam lâkabıyla şöhret bulan Ebû Hanîfe´ye izâfe edilen fıkıh ekolünün adı. Ebû Hanife´nin asıl adı Numân, babasının adı Sâbit, dedesinin adı ise Zûta´dır. Zûta, Irak ve İran´ın müslümanların eline geçmesinden sonra müslüman olmuş ve Kûfe´ye yerleşmiştir. O ve oğlu Sâbit Kûfe´de Hz. Ali ile görüşmüştür

Ebû Hanîfe H. 80 yılında Kûfe´de doğdu, varlıklı bir ailenin çocuğu olarak orada yetişti. Irak ve Hicaz Ebû Hanife´nin yetiştiği dönemde önemli iki ilim merkezi hâlindeydi. Çünkü Hz. Ömer (ö.23/643) devrinde Fustat (eski Mısır), Kûfe ve Basra gibi büyük İslâm şehirleri kurulmuş ve bu merkezlere aralarında birçok sahâbenin de bulunduğu binlerce müslüman yerleşmişti. Hz. Ömer Kûfe´ye fasih Arapça konuşan kabîleleri yerleştirmiş ve Abdullah b. Mes´ûd (ö. 32/652)´a onlara ilim öğretmesi için göndermiş, "kendisine ihtiyacım olduğu halde Abdullah´ı size göndermeyi tercih ettim" demiştir (İbnü´l-Kayyim, İ´lâmü´l-Muvakkin, I, 16, 17, 20).

İbn Mes´ûd, Kûfe´nin kuruluşundan Hz. Osman´ın halifeliğinin sonlarına kadar Kûfelilere Kur´ân ve fıkıh öğretmiştir. Bu sayede orası, pekçok kurrâ, fıkıh ve hadis bilginiyle dolmuştur. Onun talebelerinin dört bin dolaylarında olduğu söylenir. Ayrıca Kûfe´de Sa´d b. Ebî Vakkas (ö. 55/675), Huzeyfe İbnü´l-Yemân (ö. 36/656), Selmân-ı Fârisî (ö. 36/656), Ammâr b. Yâsir (ö.34/657), Muğîre b. Şu´be (ö. 50/670), Ebû Mûsa-Eş´ar, (ö. 44/664) gibi. seçkin sahâbiler de bulunuyordu (en-Neysâbûrî, Ma´rifetu Ulûmi´l-Hadîs, nşr. es-Seyyid Muazzam, Kahire 1937, s. 191, 192). Bunlar İbn Mes´ûd´a yardımcı oluyorlardı. Hz. Ali Kûfe´ye geldiğinde buradaki fakihlerin çokluğuna sevinmiş,

"Allah, İbn Mes´ûd´a rahmet etsin, bu şehri ilimle doldurmuş; İbn Mes´ûd´un öğrencileri bu şehrin kandilleridir" demiştir (el-Kevserî, Fıkhu Ehli´l-Irak ve Hadisühum, Nasbü´r-Râye mukaddimesi, I, 29, 30).

Mısır´a yerleşen sahâbilerin üç yüz dolaylarında olmasına karşılık el-İclî, yalnız Kûfe´ye yerleşen sahâbilerin bin beş yüz dolaylarında olduğunu, bunlardan yetmiş kadarının Bedir savaşına katıldıklarını söyler.

Kûfe´de bu alim sahâbelerden feyiz ve ilim alarak ictihad yapabilecek dereceye ulaşan tâbiîlerden bazıları da şunlardır: Alkame b Kays (ö. 62/681), el-Esved b. Yezîd (ö. 75/694), Şurayh b. e1-Hâris (ö. 78/697), Mesrûk b. el-Ecda´ (ö. 63/683), Abdurrahmân b. Ebî Leylâ (ö. 148/765), İbrahim en-Nehâî (ö. 96/714), Âmiru´ş-Şa´bi (ö. 103/721), Said b. Cübeyr (ö. 95/714), Hammâd b. Ebî Süleyman (ö. 120/738).

İşte Hanefi mezhebînin kurucusu Ebû Hanîfe (ö.150/767) böyle bir ilim ortamında yetişti. Ebû Hanife´nin fıkhı, kendisinden on sekiz yıl ders aldığı Hammad b. Ebî Süleyman vâsıtasıyla, İbrahim en-Nehâî, Alkame ve Esved yoluyla, Abdullah b. Mes´ûd, Hz. Ali ve Hz. Ömer gibi sahâbe bilginlerine dayanır. Hz. Ömer´in Irak ekolüne etkisi tbn Mes´ûd vasıtasıyla olmuştur. Hz. Ali ise kazâ ve fetvâlarıyla Iraklılara önderlik yapmıştır.

Kûfe aynı dönemlerde hadîs malzemesi bakımından da zengindi. Müctehidlerin kullandığı ibâdet, muâmelât ve ukûbâtla ilgili hüküm hadislerinin sayısı sınırlı olduğu için, bu konularda Hicaz´ın hadis malzemesi bütün şehirlerin bilginlerince biliniyordu. Çünkü onlar hacc dolayısıyla sık sık Mekke ve Medîne´yi ziyaret ediyorlardı. Aralarında kırktan fazla hacc ve umre yapan vardı. Sadece Ebû Hanife elli beş kere haccetmişti. İmam Buhârî´nin (ö. 256/869) hocalarında Affân b. Müslim el-Ensârî el-Basrî´nin (ö. 220/835) şu sözü Irak yöresinin hadîs bakımında ne kadar zengin olduğunu göstermeye yeterlidir: "Kûfe´ye gelip dört ay oturduk. İsteseydik yüz bin hadis yazardık; ancak elli bin hadis yazdık. Biz yalnız herkesin kabul ettiği hadisleri aldık. Çok hadis yazmamıza Şerîk b. Abdillâh (ö. 177/793) engel oldu. Kûfe´de Arapça´sı bozuk ve hadis rivâyetinde gevşeklik gösteren kimseye rastlamadık" (el-Kevserî, a.g.e.,I, 35, 36).

Affân hakkında, İbnü´l Medinî;

"Hadisteki bir harfte şüphesi olsa o hadisi almazdı"; Ebû Hatîm ise; "imamdır, sikâdır." demiştir. Böyle titiz bir hadisçi kûfe yöresinde dört ayda Ahmed b. Hanbel´in (ö. 241/855) Müsned´indekinden daha çok hadis toplayabilmiştir.

Ebû Hanife Kûfe´de önce Kur´ân-ı hıfzetti. Sarf, nahiv, şür ve edebiyat öğrendi. Kûfe, Basra ve bütün Irak´ın en önde gelen üstadlarından hadis dinledi ve fıkıh meselelerini öğrendi. Doğuştan mantık, zekâ, hâfıza gücü ve çalışkanlığı ile ilim sahipleri arasında temayüz etti. Onun ilme yönelmesinde Âmiru´ş-Şa´bî´nin etkisi olmuştur. Numân, hacc seyahati sırasında, bizzat sahâbelerden hadis dinlemiş olan Atâ b. Ebî Rabah (ö. 115/733) ve İbn Ömer´in mevlâsı Nâfi´ (ö. 117/735) gibi tâbiîlerden bazıları ile temas etmiş ve onlardan da hadis dinlemiştir.

Hocası Hammâd´ın vefâtında Ebû Hanîfe kırk yaşlarında idi. Onun vefâtıyla boşalan kürsüsünde ders vermeye başladı. Ebû Hanife´nin ders ve fetvâ vermedeki usûlü, rivâyet ve anânecilerin sema´ (dinleme) usûlünden farklıdır. Onun ders halkasında iki türlü müzâkerenin oluştuğu anlaşılıyor a) Talebeleri için verdiği düzenli fıkıh dersleri. b) Dışarıdan ve halk tarafından cevabı istenilen sorular (istiftâ). Hanefi mezhebi istişâre esasına dayandırılmıştır. Ebû Hanife meseleleri tek tek ortaya atar, öğrencilerini dinler, kendi görüşünü söyler ve onlarla konuyu bir ay hattâ daha fazla süreyle münâkaşa ederdi. Meselenin incelenmesinde hazırlığı olan ve ictihad derecesinde bulunanlar da düşünce ve ictihadlarını söyledikten sonra, bu mesele hakkında müzâkere bitmiş sayılır ve sıra Ebû Hanife´ye gelirdi. O, meseleyi yeniden izah ve tasvir ettikten, kendi delillerini ve ictihadını ortaya koyduktan, gerekli düzeltmeler yapılıp cevaplar verildikten sonra, alınan karar çoğu defa delillerden tecrit edilerek son derece veciz cümlelerle, bizat kendisi tarafından imlâ ettirildi. Bu imlâ vecizeleri daha sonra fıkıh kaideleri hâline gelmiştir (Hatîb, Tarihu Bağdâd XI, 307 vd.; el-Kevserî a.g.e., I, 36 vd.). Ebû Hanife´nin bu ilim halkalarında İslâm´ın bütün hükümleri yani ibâdât, muâmelât ve ukubâta âit emir ve yasaklarını yeni baştan gözden geçirilerek incelenmiştir. Konularına göre tasnîf edilip tedvîn edilen bu hüküm ve meseleleri Zâhiru´r-Rivâye adıyla kaleme alan Muhammed b. Hasen eş-Şeybânî´dir. (ö.189/805). eş-Şeybânî daha küçük yaşta iken Ebû Hanîfe´nin ilim meclislerinde hazır bulunmaya başlamış; eğitimini daha sonra Ebû Yusuf´un yanında tamamlamıştır. Ebû Hanife, öğrencileri için şöyle demiştir: "İçlerinizde otuz altı tane yetişkin olanı var, onlardan yirmisekizi kadılık, altısı müftîlik, ikisi de hem başkadılık ve hem de fetvâ makamına lâyıktırlar (el-Bezzâzî, Menâkıb, II, 125). Bunlar da Ebû Yûsuf ve Züfer´dir"

Zâhiru´r-Rivâye kitapları altı tane olup, daha sonraki bilginlere tevâtür yoluyla nakledilmiştir. Bunlar; " el-Asl (veya el-Mebsût)", "el-Câmiu´s-Sağîr", " el-Câmiu´l-Kebîr" " es-Siyeru´s-Sağîr", "es-siyeru´l-Kebîr" ve "ez-Ziyâdât" adlarını alırlar. Hanefi mezhebinin temellerini oluşturduğu için bunlara "Mesâil-i usûl"de denilmiştir. Zâhiru´r-Rivaye´de Ebû Hanife, Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed´in görüşleri toplanır. Devrin özelliği olarak Ebû Hanife fıkıh meselelerini talebelerine imlâ ettirmiş olmalıdır. Bu altı kitap metinlerinde kendisine isnad edelin meselelerin ona âit olduğunda şüphe yoktur. Hattâ meselelerin ifadesinde vecîz metinlere bile Ebû Hanife´nin sözü ve uslûbu olarak bakılabilir.

Zâhiru´r-Rivâye kitapları Hâkim eş-Şehîd Ebû Fazl Muhammed el-Mervezî (ö. 334/945) tarafından kısaltılarak bir araya getirilmiş ve eser el-Kâfr adını almıştır. Kendi devrinde bu eser Hanefi mezhebinin görüşlerini, meselelerini öğrenmek isteyene yeterli görülmüştür. el-Kâfı, bir buçuk asır kadar sonra Şemsü´l-Eimme es-Serahsî (ö. 490/1097) tarafından şerhedilmiş ve el-Mebsût isimli bu eser otuz cilt hâlinde basılmıştır.

Ebû Hanife´nin kendisine isnad olunan ve günümüze ulaşan kitapları dah çok akaid ve kelâm konularına âittir. el-Fıkhu´l-Ekber, Kitâbü´l-Âlim ve´l-Müteallim, Kitâbü´r-Risâle, beş tane el-Haşiyye kitabı, el-Kasidetü´n-Nu´mâniyye, Ma´rifetü´l-Mezâhib, Müsnedü´l-İmam Ebî Hanife (Bunların rivâyet, nüsha ve şerhleri için bk., Brockelmann, Galş Fuad Sezgin, Gas; Halim Sâbit Şibay, " Ebû Hanife ", İA, IV, 26, 27).

Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed, mezhebin teşekkülünde etkili olmuş büyük Hanefi müctehidleridir. Ebû Yûsuf, mal, vergi ve devlet hukukuna dair Kitabü´l-Harâc adlı eserini yazmış, hanefî meıhebinin devlet ricâli ve kitleler arasında yayılmasına katkıda bulunmuştur. Abbâsî halifesi Hârun er-Reşîd zamanında "kâdıu´l-kudât (baş kadı)" olmuş, böylece mezhebin icrâ ve kazâda uygulanması yolunu açmıştır.

es-Serahsî´nin, el-Mebsût´undan sonra Hanefi fıkhını açıklayan ve geliştiren te´lifler devam etmiştir. el-Kâsânî´nin (ö. 587/1191) Bedâyiu´s-Sanayi´ fi Tertîbi´ş-Şerâyî´ adlı eseri son derece sistemli ve değerli bir eserdir. Daha sonraki önemli te´lîf ve şerhlerden bazıları da şunlardı. el-Merginânî´nin (ö. 593/1197) el-Hidvye adlı eseri. Bunun başlıca şehrleri İbnü´l-Hümâm´ın (ö. 861/1457) Fethu´l-Kadîr, es Siğnakı´nin (te´lif: 700/1300) en-Nihâye, el-Bâbertî´nin (ö. 786/1384) el-İnâye ve el-Kurlânî´nin (ö. VIII/XIV. asır) el-Kifâye adlı eserleridir. en-Nesefi´nin (ö. 710/1310) Kenzü´d-Dekâik´i sonraki önemli te´liflerden olup, yine aynı müelif tarafından, el-Nâfı adıyla şerhedilmiştir. Diğer önemli şerhleri; ez-Zeylaî´nin (ö. 743/1342) Tebyînü´l-Hakâik´i ile İbn Nüceym el-Mısrî´nin (ö. 970/1562) el-Bahru´r-Râik adlı eserlerdir. Osmanlılar döneminde yazılan en önemli eserler şunlardır: Molla Hürsev´in (ö. 885/1480) ed-Dürer´i ve buna Vankulî (ö. 1000/1591) ile başkaları tarafından yazılan şerhler, el-Halebî´nin (ö. 956/1549) el-Mülteka´l-Ebhur´u ile bunun Şeyhzâde (ö.1078/1667) tarafından te´lif edilen Mecmau´l-Enhur adlı şerhi. Timurtâşî´nin (ö.1004/159...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın