Muhammed B. Ahmed Harizmi

MUHAMMED BİN AHMED HARİZMİ

Mefâtihu’l- Ulûm adlı ansiklopedik eseriyle tanınan İslâm âlimi.

Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur; nisbesinden Hârizm’li olduğu anlaşılmaktadır. Ancak Makrîzî'nin onu bu bölgeye nisbet etmeden Belhî şeklinde anmasına dayanarak ailesinin Hârizmli bir kökenden geldiği, kendisinin ise Belh'te doğduğu ileri sürülebilir. Wiedemann, Belhî nisbesinden hareketle Hârizmî'nin Belh'te doğmuş bir Türk olabileceği ihtimalinden söz etmektedir. Hârizm, Amuderya'nın aşağı kesiminden Aral gölünün güneyine kadar uzanan bölge, Belh ise Kuzey Afganistan'da bulunan bir şehirdir. Buna göre Hârizmî'nin, Amuderya'nın hayli ötesindeki Türk kesimlerini de içine alan ve İran'ın bütün kuzeydoğusunu kaplayan coğrafyaya ait bir şahsiyet olduğu söylenebilir. Hârizmî bilinen tek eseri Mefâtîhu'l-Ulûm'u, IX-X. yüzyıllarda Horasan ve Mâverâünnehir'de hüküm süren Sâmânîler'in ilim adamlarını seven, onları koruyan ünlü baş veziri Ebü'l-Hasan Ubeydullah b. Ahmed el-Utbî'ye ithaf etmiştir. Utbî 977 yılında vezarete geldiğine göre kitapta o yıllarda yazılmış olmalıdır. Harizmi’nin ölüm tarihini Kâtip Çelebi 387 (997) olarak tespit etmiş ve modern araştırmacılar arasında bu tarih yaygın kabul görmüştür.

Gerek taşıdığı Kâtip lakabından gerekse eserinde verdiği Samani idare teşkilatına dair ayrıntılı bilgilerden Harizmi’nin üst düzey bürokratlar arasında yer aldığı anlaşılmaktadır. Muhtemelen Nuh bin Mansur’un (976-997) Buhara’daki sarayında uzun süre devlet hizmetinde bulunmuştur. Esasen Harizmi’nin bizzat açıkladığı üzere Mefâtîhu'l-Ulûm'un hedeflediği okuyucu kitlesi, lügat ilminin tek başına iyi bir eğitim görmeye yetmeyeceğini kavramış ediplerin yanı sıra, çeşitli bilgi ve becerileri kazanma hususundaki ihtiyaçları göz ardı edilemez olan değişik devlet kademelerinde görevli kâtiplerdir. Bir bakınma Harizmi, kâtiplerin idari işleri görürken ihtiyaç duyacakları teknik terimleri açıklayan küçük bir ansiklopedi hazırlamak istemiştir. O dönemde iyi bir katibin yalnızca dini ve edebi dallara vukufu yeterli değildi; bürokrasiyi ilgilendirdiği kadarıyla kamu yönetimi, maliye, bayındırlık ve mühendisliğe ait temel bilgilere duyulan ihtiyaç, bir kâtibin çeşitli inanç akımlarından tarihe, fıkıhtan astronomiye, tıptan mekaniğe kadar bütün aklî ilimlere ait ansiklopedik seviyede bir birikime sahip olmasını gerektiriyordu. Böyle bir ihtiyaca cevap verme amacıyla yazılmış olan Mefâtîhu'l-ulûm, müellifinin devlet kademelerindeki tecrübesini ve ansiklopedik çaptaki birikimini açıkça yansıtmaktadır.

Hocaları gibi öğrencileri hakkında da bilgi bulunmadığı için Hârizmî'yi bir ekole bağlamak mümkün değildir. Eserinin bütününden çağının edebî, naklî ve aklî ilimleri hakkında geniş bilgi sahibi olduğu anlaşılmakta ve bu bilgileri bir ölçüde kendi kendini yetiştirmek suretiyle edindiği sezilmektedir. Ancak kaynaklarını nadiren verdiği için ilmî birikiminin bibliyografik boyutunu tesbit etmek zordur. Buna rağmen Arapça ve Farsça'yı çok iyi bilmesinin dışında söz konusu ilimlere ait Grekçe ve Süryânîce terminolojiyi rahatlıkla kullanmasından ve bu ilimleri tasnif etmekte gösterdiği başarıdan İslam dünyasına çeviri yoluyla girmiş temel eserleri de tanıdığı, dolayısıyla Doğu’ya ve Batı’ya ait geniş bir literatüre hâkim olduğu söylenebilir.

Her ne kadar Mefâtîhu'l-ulûm, kültürlü bir bürokrat tarafından bilimsel kaygı taşımadan sadece meslektaşlarına pratik bilgiler verme amacıyla kaleme alınmış bir eser ise de gerek dönemin ilim anlayışını yansıtması, gerekse o yıllarda kullanılan çeşitli ilimlere ait teknik terimleri ayrıntılı şekilde sunması bakımından önemi büyüktür. Hârizmî'ye göre ilimler iki ana gruba ayrılır.

1. Şeriat ilimleri ve onlarla ilişkili Arabî ilimler.
2. Grekler ve öteki milletlerden alınmış yabancı ilimler (Ulûmü'l-acem).

Bu temel ayırım esas alınarak Mefâtîhu'l-'ulûm iki bölüm (makale) halinde telif edilmiştir. Bu ayırımdaki şer’i-Arabî ve acemî terimleri, Hârizmî'nin zihninde kültürel kıstasların ön planda tutulduğunu göstermektedir. Zira ilk grupta yalnız şer’i ilimler değil onların anlaşılması, aktarılması, yayılması ve uygulanmasıyla ilgili Arabî ilimler de ele alınmıştır. Gerçi bu grupta başka milletlerin tarihleriyle kültür birikimlerine ait terim ve bilgilere de yer verildiği görülmektedir; fakat bu durum lisanı, devlet geleneği, şiiri ve tarihiyle Arap kültürünün şemada belirlenmiş merkezî konumunu sarsmamakta ve Arap dışı veriler bu grup içerisinde, ancak Arap-İslâm kültür evreniyle münasebetleri açısından anlam kazanmaktadır. İkinci gruptaki ilimler ise sonraları konuyla ilgili çeşitli eserlerde "el-ulûmü'd-dahîle" şeklinde anılan Arap-İslâm kültür evrenine sonradan ithal edilmiş dış kaynaklı ilimlerdir. Bu ilimlerin yabancı menşeleri Mefâtîhu'l-'ulûm'un bütününden anlaşılabildiği kadarıyla bir meşruiyet problemi doğurmamış, birer ilim olmaları onların şer’i-Arabî ilimlerle aynı bölümde yer almalarına kâfi gelmiştir.

Altı babdan oluşan birinci bölümde fıkıh, kelâm, nahiv, kitabet, şiir, aruz ve ahbâr (tarih) ilimleri ele alınmaktadır. Burada dikkat çeken husus, Hârizmî'nin temel İslâmî ilimler olarak yalnızca fıkıh ve kelâmı sayması, tefsir ve hadise bu şemada yer vermemesidir. Ulûmü'l-acem ise felsefe ve onun çeşitli disiplinlerinden ibarettir. Felsefenin müstakil bir ilimden ziyade bir ilimler sistemi sayılması sebebiyle ondan sonra gelenler "Ulûmü'l-felsefe" başlığı altında ayrı bir sınıflandırmaya tâbi tutulmuştur. Bu tasnif şöyledir:

A) Nazarî İlimler.
1. Sâvalucya (theologia) veya el-ilmü'l-ilâhî (metafizik).
2. El-İlmü't-ta'lîmî ve'r-riyâzî (matematik).

3. El-İlmü't-tabîî (fizik). Ayrıca bunlar sırasıyla el-ilmü'l-a'lâ, el-ilmü'l-mutavassıt ve el-ilmü'l-esfel şeklinde de adlandırılmıştır. Bu nitelemeler, ilimlerin konu ve alanlarını teşkil eden varlık mertebelerinin derecelendirilmesiyle ilgilidir. Daha sonraki bazı tasniflerde de sürdürülen bu yaklaşım, ilimlerin taksimiyle varlık hiyerarşisi arasında bir ilişki görmek istemektedir.

B) Amelî İlimler.
1. Tedbîrü'r-recül nefseh (ahlâk).
2. Tedbîrü'l-menzil (ev yönetimi).

3. Tedbîrü'l-âmme (siyâsetü'l-medeniyye ve'l-ümme ve'l-mülk). Hârizmî'ye göre metafiziğin kısımları yoktur. Matematiğin kapsamına giren ilimler aritmetik, geometri, astronomi ve müzik; fiziğin alanına giren ilimler ise tıp, meteoroloji, mineraloji, botanik, zooloji ve kimyadır. Ancak fizikî ilimlerden yalnız tıp ve kimyayı müstakil başlık altında incelemekte, fizik (tabiat felsefesi) alanına da sadece genel felsefe terimlerini tanıttığı bölümde temas etmektedir.

İki makale, on beş bab ve doksan üç fasıldan oluşan eserini böyle bir ilimler şemasına dayandıran Hârizmî, şer'î-Arabî ilimlerin başında fıkhı ele almış, önce usûl-i fıkıhla, daha sonra da fıkhın taharet, namaz, ezan, oruç, zekât, hac, bey' ve şirket, nikâh ve talâk, diyetler ve miras konularıyla ilgili başlıca terimlerin tanımını vermiştir. Kelâm sahasıyla ilgili olarak ise kelâmcıların kullandığı bazı teorik kavramları tanımlamakla yetinmemiş, itikadî fırkaların da ayrıntılı bir dökümünü vermiştir. Ayrıca Mu'tezile, Hâriciyye, Ashâbü'l-hadîs, Mücbire, Müşebbihe, Mürcie ve Şîa adları altında yedi ana grupta topladığı kelâm fırkalarının kollarını da sıralayarak sonuçta ortaya umumi kelâm literatüründe sıkça rastlanan yaklaşıma uygun biçimde yetmiş üç fırkaya ayrılan bir şema koymuştur. Ancak bu fırkalar hakkında bir yargıya varmamış, yalnızca Müşebbihe'nin Kadaiyye kolu ile Şîa-Gâliyye'nin Gamâmiyye kolunun inançlarını sapıkça bulduğunu ima etmiştir.

Hârizmî, ilmî geleneğe uygun olarak sadece İslâm itikadî fırkalarını değil İslâm dışındaki din ve inanç akımlarını da kelâmın sahası içinde görür. Hıristiyanlığın Melkâiyye, Nestûriyye ve Ya'kubiyye mezheplerinden meydana geldiğini belirtir ve ilkinin en yaygın mezhep olduğu müşahedesini kaydeder; herhalde Hârizm bölgesinde Karadeniz kıyılarındaki Bizans kiliseleriyle irtibatlı çok sayıda Melkî hıristiyan bulunmaktaydı. Yahudilik bölümünde ise VIII-IX. yüzyıllardaki mesîhçi akımların taraftarlarından bahsetmekte ve bunlardan Karâîler'i, herhalde "Anan ben David taraftarı" anlamında Anâniyye adıyla anmaktadır. Berâhime, Sümeniyye gibi Hint inançları. Maniheizm, Mazdekiyye. Markionculuk ve Deysâniyye gibi Mecûsî kökenli iki tanrılı inançlar ve Dehriyye, Muattıla gibi inkarcı fırkalar bu bölümde kısaca tanıtılmaktadır. Bu arada Budâsef (Bodhisatva) ve Hermes isimleri etrafında geliştirilen Sâbiîlik'in tanımını doğru bulmamış ve Sâbiîler'in Nasrânîler'in bir fırkası olduğunu söyleyerek onları putperest Harran kültüne nisbet eden yaygın anlayışa karşı çıkmıştır.

Nahiv ilmiyle ilgili bölümde en dikkat çekici husus, Hârizmî'nin gramer ve mantık arasındaki ilişkiyi ihsas etmeye çalışmasıdır. Başvurduğu kaynaklan şahit getirmeyeceğini belirtmesine rağmen bu bölümde ünlü dilci Halil b. Ahmed'den faydalandığını açıklamaktadır. Kitabet sanatı hakkında yazdıklarıyla ise Harizm, Horasan ve Tohâristan'ı kapsayan bölgedeki yönetim sistemiyle ilgili çok zengin veriler sunmuş ve Sâmânî bürokrasisinde bulunmasının kendisine kazandırdığı uzmanlığı ortaya koyan ayrıntılara girerek ordu, toprak sistemi, maliye, haberleşme ve sulama işlerine dair çeşitli terimlerin geniş boyutlu tanımını vermiştir. Bu kısım sayesinde, Irak havzasındaki Abbasî yönetimiyle olan bağlantıları da göz önünde tutularak ele alınmış idarî bölümleri (divan), nisbeten erken ve ilk elden bir kaynak yardımıyla tanımak mümkün olmaktadır..

Hârizmî'nin şiir-aruz sanatı ile ahbâr bilgisini kâtiplerin edinmesi gereken edebî birikimin önemli bir parçası saydığı anlaşılmakta, ayrıca yalnız İslâm tar...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın