Medaini

MEDAİNİ
(ö. 228/843)

Tarihçi ve ensab alimi.

Ebu'l-Hasen Ali b. Muhammed b. Abdullah el-Medaini el-Basri el-Kureşi. Kendisine dayanan bir rivayete göre (752-53) Basra'da doğdu (İbn'ü-Nedim s.453) ve burada yetişti. Kureyşli Abdurrahman b. Semüre'nin mevlası olduğundan Kureşi nisbesiyle anıldı. Muhtemelen 153 (770) yılından sonra Medain’e giderek bir müddet orada yaşadığı için Medainin nisbesiyle de tanındı. Ardından Bağdat'a geçerek İshak el-Mevsıli'nin öğrencisi oldu; ayrıca Ebu Mihnef, Mufaddal ed-Dabi, Kurre b. Halid, Avane b. Hakem, İbn Ebi Zi'b, Hammad b. Seleme gibi şahsiyetlerden ders aldı veya rivayette bulundu. İbn İshak, Vakıdi gibi seleflerinin eserlerinden faydalandı. Mu'tezile kelamcısı Muammer b. Abbad esSülemi'nin ders halkasına katıldı. İsmi Kufe Kaderileri arasında sayılmaktadır (Kadı Abdülcebbar, s. 344; ibnü'l-Murtaza, s. 54, 140). Vasıl b. Ata'nın hutbelerini derleyen Kitabü Hutbeti (Hutabi) Vasıl adlı bir eser hazırlamış olması bu görüşü desteklemektedir. Medaini den Zübeyr b. Bekkar, İbn Sa'd, İbn Ebu Hayseme, İbnü'n-Nettah, Haris b. Ebu Üsame, Halife b. Hayat, İbn Şebbe gibi şahıslar ilim almıştır. Medaini’yi Yahya b. Main "sika", Ebu Hayseme Züheyr b. Harb "saduk sika", Hatib el-Bağdadi "saduk" olarak nitelemiştir. ÖzellTarihçi ve ensab alimi.ikle Arap tarihi, ensab ve şiir rivayeti konularında saduk kabul edilmiştir. Ancak sika olmayan ravilerden nakillerde bulunmakla da suçlanmış, muhtemelen aynı sebeple İbn Adî onun hadiste "kavi" olmadığını söylemiştir. Cahiz ise Medaini'yi Şiilik'le (Kitabü'l-Bigal, II, 226) ve çelişkili haberler arasında ayırım gözetmemekle (el-Beyan ve't-tebyin, III, 366) itham etmektedir. Buna karşılık Şii tarihçisi Ebu Ca'fer et-Tusi (el-Fihrist, s. 125) ve Hasan b. Ali b. Davud el-Hilli (er-Rical, s. 262) Medaini’nin güzel eseri bulunan bir Sünni olduğu kanaatindedir. Medaini kaynakların çoğuna göre 225 (840) yılında vefat etti. İbnü'n-Nedim ise ölüm tarihini 215 (830). Rabai ve Yafiî Zilkade 224 (Eylül 839), Taberi 228 (843). İbn Tağrîberdî 231 (845-46) olarak vermektedir. Yakut el-Hamevi’nin Kays adlı beldenin 226 yılı vergi gelirlerine ilişkin olarak Medaini’den yaptığı alıntı (Mu'cemü'l-büldan, IV, 422) doğru ise Taberi’nin verdiği 228 yılı tercihe şayan görünmektedir. Medaini’nin Ahbaru’l-Hulefai’l Kebir adlı eserinin Hz. Ebu Bekir'den Mu'tasım-Billah'a (833-842) kadarki dönemi kapsaması da bu ihtimali kuvvetlendirmektedir.

Medaini, Cahiliye döneminden III. (IX.) yüzyıla kadarki Arap tarihinin siyası, edebi, içtimai ve kültürel yönlerini kucaklayan geniş kapsamlı ve uzun dönemli bazı çalışmalarıyla Ebu Mihnef, Avane b. Hakem, Seyf b. Ömer gibi şahsiyetlerin oluşturduğu ahbariler çizgisinin en büyük halkasını teşkil etmiştir. Diğer ahbarilerin hadis ilmindeki tenkitçi gelişmelerden kısmen yararlanmalarına rağmen bazı savaşlarla ilgili nakillerinde Cahiliye döneminin eyyamü'l-Arab rivayet geleneğinin yansımalarını hala taşımalarına karşılık Medaini, Irak mektebine mensup olmakla birlikte Medine ekolünün tenkit usulünü kullanarak büyük güven kazanmış, Sa'leb tarafından devrinin en gözde tarihçisi olarak nitelenmiştir. Aynı habere ilişkin farklı ve ihtilaflı rivayetleri aktararak daha titiz ve tarafsız bir tarihçilik geleneğinin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Onun bir başka özelliği de olayları titizlikle tarihlemesidir. Ancak 202 (817-18) yılında Hasan b. Sehl'in Vasıt yakınlarındaki Femüssılh'ta mevzilenen ordugahında bulunduğuna dair rivayet dışında (Ebü'ş-Şeyh, I, 299) Basra'dan ayrıldıktan sonra Medain ve Bağdat'tan başka yerlere gittiği ne dair bir bilgiye rastlanmaması, Medaini’nin hadisçilerin başlattığı rihle geleneğine henüz uyamadığı izlenimini vermektedir. Bir davet üzerine Halife Me'mun'la görüşmesi dışında iktidar sahiplerine yakınlık göstermeyen ve İshak el-Mevsıli’nin maddi desteğine muhtaç bir halde yaşayan Medaini’nin dünyalık peşinde koşmamış olmasının da kendisine duyulan güveni arttırdığı düşünülebilir.

İslam'ın ilk devirlerindeki velûd ve çok yönlü müelliflerin başında gelen Medaini tarihi vak'alar üzerine kısa monografiler yazma geleneğinin öncüsüdür (Rosenthal, s. 69). Sayıları 240'ı aşan eserlerinden en önemlisi ve en kapsamlısı Ahbaru’l-hulefa’i’l-Kebir'dir. Medaini, ilk dönem İslam tarihiyle ilgili araştırmalar yapan sonraki tarihçiler için birinci elden başvuru kaynağı olan eserlerinde tarihi ve edebi çalışmaların bir sentezini yapmaya çalışmıştır. Buna rağmen bir nesil sonraki tarihçilerin çok daha sistematik ve kapsamlı kitapları onun çoğu derleme mahiyetindeki çalışmalarını gölgede bırakmıştır. Ayrıca Medaini'nin derlediği malzemenin hemen hemen tamamının haleflerinin kitaplarına aktarılması onun eserlerinin ihmal edilmesine yol açmıştır. Halife b. Hayat, Cahiz, Belazüri, Müberred, Ya'kübi, Vekî’, Muhammed b. Cerir etTaberi, Ali b. Hüseyin el-Mes'udi Ebü'lFerec el-İsfahani, Hatlb el-Bağdadi, Yaküt el-Hamevi, İbn Abdürabbih, İbn Hacer el-Askalani Abdülkadir el-Bağdadi gibi birçok tarihçi Medaini’nin rivayetlerini nakletmiş, eserlerinden faydalanmış, kaynak göstererek ya da göstermeden iktibasta bulunmuştur.

Medaini’nin çoğu monografi özelliğindeki yazılarının konuları şu ana başlıklar altında toplanabilir: Hz. Peygamber'in şemaili dahil sireti, medeniyet tarihi (Basra ve Medine kadıları, Medine ve Mekke katipleri, sikke darbı ve mübadelesi, vergi bölgeleri, vergi tahsili vb.), eyyamü'lArab (kabile savaşları, atlar, yarışlar, Kabe'nin inşası vb.). bazı halifelerin siyası tarihi, İslami dönemdeki çeşitli olaylar (Harici ayaklanmaları, ridde savaşları, Cemel, Sıffin ve Nehrevan vak'aları vb.). fetihler, çeşitli şahsiyetlerin biyografileri, Kureyş'in nesebine ilişkin risaleler, kültür tarihi, soyluların evlilik hikayeleri ve kadınlar, meşhur veya garip evlilikler, şiir ve tarihi.

Medaini'nin günümüze ulaştığı tesbit edilebilen eserleri şunlardır:

1. et-Te'azi. İbtisam Merhun es-Saffar ve Bedri Muhammed Fehd tarafından neşredilmiştir (Necef 1971).

2. el-Mürdifat min Kureyş. Birden fazla evlilik yapan Kureyşli kadınların evlilik ve boşanma hikayelerini anlatan eseri Abdüsselam Muhammed Harun yayımlamıştır (Nevadirü'l-mahtutat, I, 57-80 içinde, Kahire 13711195 I, 1392/ 1972).

M. İsa Salihiyye (el-Mu'cemü'ş-şamil, V, 61) tarafından Medaini’ye İlmü'l-Havas adlı bir eser nisbet edilmekteyse de içinde Ebu Bekir Muhammed b. Zekeriyya er-Razi'ye (ö. 313/925) atıfta bulunulmuş olması (s. 308, 312, 32 I, 322) kitabın ona aidiyetini imkânsız kılmaktadır. Bu eserin müellifi yazma nüshasında Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Şuayb el-Medaini olarak kaydedilmektedir.

(T.D.V. 28/291-292)
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın