|
Konu Başlığı: İdrisi Gönderen: Zehibe üzerinde 06 Temmuz 2012, 14:19:19 İDRÎSÎ (ö. 560/1165) İslâm coğrafyacısı ve botanik âlimi. Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. İdrîs eş-Şerîf es-Sebtî es-Sıkıllî. İdrîsîler hanedanının kurucusu 1. İdrîs'in soyundandır. Çağdaşı İbn Bişrûn ve İmâdüddin el-İsfahânî ile daha sonra yaşayan Safedî'nin dışındaki İslâm biyografi müellifleri hayatından bahsetmezler. Bazı araştırmacılar onun bu şekilde ihmal edilmesini, Sicilya Norman kralları II. Roger ve I. Guillaume'un hizmetinde bulunmasına bağlamakta iseler de bunun asıl sebebi, daha çok o devirde fazla revaçta olmayan coğrafya ve botanik sahalarında çalışmasıdır; İmâdüddin ile Safedî'nin özellikle onun edipliği üzerinde durmaları da bu görüşü doğrulamaktadır. Hakkındaki bilgi azlığına rağmen yapılan çeşitli araştırmalar sonunda onun 493 (1100) yılında Sebte'de (Ceuta) doğduğu, öğrenimini Kurtuba'da (Cordoba) tamamladığı, İspanya ve Kuzey Afrika'da çıktığı uzun seyahatlerden sonra II. Roger'in (1130–1154) ilk yıllarında Sicilya'nın başşehri Palermo'ya yerleştiği ve burada öldüğü tesbit edilmiştir. Eserleri. 1. Nüzhetü'l-müştâk fi'htirâkı'l-âfâk. İdrîsî asıl şöhretini II. Roger için yazdığı bu coğrafya kitabına borçludur. Aynı zamanda Kitâbu Rucâr (Roger) ve el-Kitâbü'r-Rucârî adıyla da bilinen ve Şevval 548'de (Ocak 1154) tamamlanan eser iklimlere göre düzenlenmiştir. Kitapta yedi iklimden her biri onar cüze taksim edilmiş, mukaddimedeki dünya haritasından başka her iklim cüzünün başında da oranın haritası verilmiştir. İbn Havkal, İbn Hurdâzbih ve Ceyhânî gibi İslâm coğrafyacılarının eserleri yanında İdrîsî, Batlamyus'un Kitâbü'l-Coğrafyasından ve şifahî bilgilerden de faydalanmıştır. Batlamyus coğrafya okulunun en meşhur takipçilerinden olan İdrîsî'nin Batlamyus'un haritalarında önemli değişiklikler yaptığı da görülür. Kitabında dünyayı ekvatorla ikiye ayırmakta ve güney yarım kürenin, sıcaklığından dolayı canlıların yaşamasına elverişli olmadığını söyledikten sonra kuzey yarım küreyi yedi iklim halinde ekvatordan kuzeye doğru incelemekte ve her iklimi batıdan doğuya doğru çeşitli bölgelere ayırmaktadır. Mukaddimede Hamâh (Çanâh) b. Hâkân el-Kîmâbî adında bir Türk coğrafyacısının kitabından bahsetmesi ve yer çekimini mıknatısın demiri çektiği gibi yerin de cisimleri çektiği ve havadaki cisimlerin yere doğru düşmesinin sebebinin bu olduğu şeklinde açıklaması eserde yer alan önemli hususlar arasındadır. Bir dünya coğrafyası olan Nüzhetü'l-müştâk, Ortaçağ'da İslâm dünyasında yazılmış yerkürenin genel ve sistematik coğrafyası üzerindeki en kapsamlı çalışmalardan biri olup Avrupa hakkında gerçeğe en yakın bilgileri veren ilk eserdir. Çeşitli ülkelerin ve özellikle Batı Avrupa ülkelerinin haritaları tarihte ilk defa aslına uygun sayılabilecek bir şekilde çizilmiştir. Türkler'in yaşadığı topraklar hakkında yapılan açıklamalar ise daha önceki coğrafyacılara göre geniş olmakla birlikte zaman zaman efsanevî bilgiler ve asılsız rivayetlerle muğlak bir hal almaktadır. Nüzhetü'l-müştâk'ın, kimin tarafından yapıldığı belirtilmeyen ve seçmelerden oluşan eksik bir nüshası Kitâbü Nüzheti'l-müştâk li zikri'l-emsâr ve'l-aktâr ve'-büldân ve'l-cüzûr ve'l-medâyin ve'l-âfâk adıyla neşredilmiştir (Roma 1592,Frankfurt 1992). Bu neşir Gabriel Sionita ve Johannes Hesronita tarafından Latince'ye çevrilmiş ve Geographia Nubiensis adıyla yayımlanmıştır (Paris 1619). Eserin Arapça tam metni (haritalar dışında), ilk defa Roma'daki Istituto Italiano per il Medio ed Estremo Oriente ve Napoli'deki lstituto Universitario Orientale adlı kuruluşların iş birliğiyle Enrico Cerulli, Giorgio Levi Della Vida, Francesco Gabrieli ve Laura Veccia Vaglieri'nin de aralarında bulunduğu İtalyan müsteşrikler heyeti tarafından, sonuncusu indeks olmak üzere dokuz fasikül halinde neşredilmiş, ardından bu neşir esas alınarak eser iki cilt halinde yeniden basılmıştır. Haritalar ise daha önce Konrad Miller'in yayımladığı Mappae arabicae: Arabische Weltund Lândenkarten des 9-13. Jahrhunderts adlı eserde yer almıştı. Kitabın tamamına yakın tercümesi Fransızca olup Pierre-Amedee Jaubert tarafından yapılmıştır, ancak bu tercümede birçok hata tesbit edilmiştir. Birçok araştırmacının dikkatini çekmiş olan Nüzhetü'l-müştâk'ın coğrafî bölgelere göre parça neşirleri ve tercümeleri de yapılmış, üzerinde çeşitli araştırmalar gerçekleştirilmiştir… Nüzhetü'l-müştâk'ın iki muhtasarı bulunmaktadır. Bunlardan Cenyü'l-ezhâr mine'r-ravzi'l-mi’târ adını taşıyanın uzun bir süre İbn Abdülmün'im el-Himyerî'nin er-Ravzü'l-mi’târ adlı eserinin muhtasarı olduğu zannedilmiştir. Ayrıca ihtisarı yaptığı kaydedilen Hafız Şehâbeddin Ahmed el-Makrîzî'nin de meşhur Takıyyüddin el-Makrîzî olup olmadığı tartışmalıdır. Bu muhtasarın Mısır'la ilgili kısmı Gaston Wiet tarafından Fransızca tercümesiyle birlikte. Nüzhetü'l-müştâk'ın Kitâbü'l-Coğrâfiyyeti'l-külliyye ey şûretü'l-arz (Harîtatü'l-âlem) adını taşıyan diğer muhtasarını Cevâd Ali neşretmiştir (Bağdat 1951). 2. Ünsü'l-mühec ve ravzü'l-fürec (Ravzü'l-fürec ve nüzhetü’l-mühec). Nüzhetü'l-müştâk'ın ilaveli bir muhtasarı mahiyetindedir. Kitapta, ekvatorun güneyinde kalan sekizinci bir iklimden daha söz edilmektedir. Fuat Sezgin, eserin sonunda verilen 588 (1192) yılının kitabın telifinin veya istinsahının tamamlandığı tarih olmayıp telif tarihinde yanlışlık yapılmasından kaynaklandığını, ayrıca eserde İbn Saîd el-Mağribî'nin zikredilmesinin de sonradan yapılmış bir ilâve olduğunu belirtir (ünsü'l-mühec ve rauzü'l-fürec, neşredenin girişi). Avrupalı kâşiflerin İbn Saîd'in kitabı gibi bu eserden de faydalanmış olmaları muhtemeldir. Kitabın Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunan iki yazmasının Fuat Sezgin tarafından tıpkıbasımı yapılmıştır (Frankfurt 1984). Eseri Jassim Abid Mizal İspanyolca tercümesi ve notlarla birlikte neşretmiştir. 3. el-Câmi’ li-şıfâtı eştâti'n-nebât ve durûbi envâci'l-müfredât mine'l-eşcâr ve's-simâr ve'l-hasâ'is (Kitâbü Edviyeti'l-müfrede, Kitâbü'l-Müfredât). Botanik ve eczacılıkla ilgili olup İbnü'l-Baytâr tarafından çokça istifade edildiği bilinmektedir. Eserde bir bitkinin bazan on iki farklı dildeki karşılıkları da verilir. İslâm dünyasındaki tıp, eczacılık ve botanikle ilgili çalışmalarıyla bilinen Max Meyerhof, "Über die Pharmakologie und Botonik des arabisehen Geographen Edrisi" ve diğer makalelerinde eseri muhtelif yönleriyle incelemiştir. Fuat Sezgin, Süleymaniye Kütüphanesi ve Tahran Kitâbhâne-i Meclis-i Sina nüshalarının tıpkıbasımını yapmıştır. Kitabın İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde 659 (1261) tarihli bir nüshası daha bulunmaktadır. İdrîsî'nin çağdaşı olan İbn Bişrûn, onun Nüzhetü'l-müştâk'tan sonra I. Guillaume için Ravzü'l-üns ve nüzhetü'n-nefs adıyla başka bir coğrafya kitabı yazdığını belirtmekle birlikte bu eserin şimdiye kadar herhangi bir yazması tesbit edilememiştir. Ebü'l-Fidâ'nın Takvîmü'l-büldân İdrîsî'den aktardığı bazı parçaların bu kitaba ait olması muhtemeldir. Çünkü bu parçalarla Nüzhetü'l-müştâk'ın aynı konulara ait metinleri birbirinden farklıdır. (T.D.V.İslam Ans.21/493-494) |