İbnü'l- Haim

İBNÜ'L-HÂİM

(ö. 815/1412)

Matematikçi ve fakih.

Ebü'l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. İmâd el-Karâfî el-Mısrî. 753 (1352) veya 756 (1355) yılında Ka-hire'de doğdu ve orada öğrenim gördü. Zeynüddin el-lrâki, Sirâcüddin Ömer b. Raslân ei-Bulkinî. Cemâleddin el-Emyûtî ve Takıyyüddin İbn Hatim gibi âlimlerden ders aldı. Özellikle Ma'ûne ve Şübbâk adlı eserlerinde sık sık göndermelerde bulunduğu Nûreddin el-Cilâvî'den matematik okudu. Eğitimini tamamladıktan bir süre sonra Kudüs'e gitti ve ölümüne yakın yıllara kadar Sâlihiyye Medresesi'nde müderrislik yaptı. Vefatında Me'menullah Mezarlığı'na defnedildi. Çevresinde samimi dindarlığı ve çalışkanlığıyla tanınıyordu. İbn Hacer el-Askalânî başta olmak üzere birçok öğrenci yetiştirmiştir.

İbnü'l-Hâim, Doğu ve Batı İslâm dünyasında gelişen matematiklerin bir arada işlendiği Mısır geleneğinin temsilcisidir; dolayısıyla eserleri Batı İslâm matematiğinin önemli temsilcisi İbnü'l-Bennâ el-Merrâküşî ve Doğu matematiği üzerine kurulmuştur. Bir Şâfıî fakihi olarak da bu mezhebin yayıldığı Mısır ve Şam çevrelerinde hesabı yaygınlaştırıp yerleştirmiş, ancak işlediği hesap ilmi fıkıh çerçevesinde kurulmuştur. Öte yandan hesâb-ı hevâî ve hesâb-ı Hindî'yi aynı anda ve aynı başarıyla kullanmış, eserlerinde muhtevayı genişletmek yerine ayrıntılarla derinleştirmeyi tercih etmiştir. Aynı zamanda İslâm amelî hesap külliyatının oluşmasına katkıda bulunan eserlerinde Öklidci hendesî yaklaşıma yer vermediği, aksine tamamen analitik bir çizgi takip ettiği görülür. İbnü'l-Hâim'in eserleri, başta hesâb-ı Hindî ve hesâb-ı hevâî olmak üzere İslâm aritmetik sistemlerinin tamamını kuşattığı için önemlidir. Bunlar, pozitif tam ve rasyonel sayıların dört işlem ve karekök, küpkök hesapları gibi konularda İslâm matematiğinin ulaştığı bütün ayrıntıları ihtiva eder. Ayrıca bu eserler fıkıh alanındaki aritmetiğin amelî yönünü, yani matematiğin günlük hayatın hangi kısım ve konularına uygulandığını göstermesi bakımından da vazgeçilmez kaynaklardır. Öte yandan analitik üslûp çizgisinde nazarî yönü de dikkate alan İbnü'l-Hâim ayrıntılarda, İslâm matematiğindeki farklı geleneklerin görüşlerini isim vererek zikretmektedir. Bu durum İslâm hesap tarihi açısından, eserlerini eğitim ve öğretim amacıyla yazmış olması da dönemin matematik eğitimi tarihi bakımından büyük önem taşımaktadır. Kitaplarının gerek eğitim öğretim amacıyla yazılmaları, gerekse üslûplarında-ki kolay anlaşılırlılık yaygınlaşmalarını ve başta Osmanlı sahası olmak üzere Mısır ve Ortadoğu ülkelerindeki medreselerde okutulmalarını sağlamıştır. Bu kitaplarla üzerlerine yapılan şerh, haşiye, ta'lik ve nazma çevirme gibi çalışmalar dikkatle incelendiğinde, onun zamanından başlayarak klasik hesaptan Yeniçağ Batı Avrupa hesabına geçildiği döneme kadar olan devirde İslâm ve özellikle Osmanlı dünyasında, fıkhî-amelî çerçevede bir İbnü'l-Hâim okulunun varlığı hissedilmektedir.

Eserleri.

A) Matematik.

1. el-Maûne fi İlmi'l-hisâbi'l-heva'î. 791 (1389) yılında yazılan eser hesâb-ı hevâî’nin hemen hemen bütün kurallarını ele almakta ve bunları sayısal örneklendirmelerle açıklamaktadır. İbnü'l-Bennâ'nın Telhîşu a’mâli'l-hisâb ve el-Makalâtü'r-riyâziyye fi'l-kavâidi'l-hisâbiyye'sinden, Kereci’nin el-Bedi fi a'mâli'l-hisâb'ından, Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî'nin Kitâbü'l-Muhtasar fi hisâbi'l-cebr ve'l-mukabele'sinden, İbn Sînâ'nın eş-Şifâ'ının ilgili kısımlarından, Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî el-Kâtib'in Mefâtîhu'l-'ulûm'undan ve diğer klasik İslâm matematikçilerinin eserlerinden faydalanılarak kaleme alınan kitapta, İslâm dünyasındaki tam ve rasyonel sayılar üzerine yapılan hesap işlemleriyle ilgili mevcut birikim tamamen verilmiştir. Ancak misâha ve cebire yer ayrılmamakla, hesâb-ı hevâî alanındaki kitapların Kerecî'den beri yerleşen formunun dışına çıkılmıştır. Bu duruma, muhtemelen cebir sahasında yazılan kitap sayısının artması ile cebir bilgilerinin hesâb-ı Hindî'den bahseden hesap kitapları tarafından işlenmesi yol açmıştır. el-Maûne, İbnü'l-Hâim'in daha önce yazdığı eserlerindeki bilgilerin tamamını ihtiva etmekte, daha sonra kaleme aldığı eserlerde de mufassal bilgi için ona bakılması tavsiye edilmektedir. Bundan dolayı kitabın bir hesap ansiklopedisi olduğu söylenebilir. Muhammed b. Muhammed b. Ebû Bekir el-Ezherînin bir haşiye, Ahmed b. Muhammed İbnü'l-Hümâm ve Cemâleddin eş-Şinşevrînin birer şerh yazdığı eser Hudeyr Abbas Muhammed el-Münşidâvî tarafından neşredilmiştir.

2. el-Vesîle ilâ sınaa'ati'l-hevâ’. el-Maûne'-nin 792 (1390) yılında yapılan ihtisarıdır; bir mukaddime, üç kısım ve bir tekmileden oluşur. Eser. Bedreddin el-Mardînî tarafından İrşâdü't-tullâb ilâ vesîleti'l-hisâb ve Şeyhülislâm Zekeriyyâ el-Ensârî tarafından Fethu'd-dâ'im bi-şerhi vesîleti İbni'l-Hâ'im adıyla şerhedilmiş, dönemin tanınmış astronomu İbnü'n-Nakîb el-Halebî de Ebü'l-Latîf el-Hısnıkeyfî'nin el-Kavâidü'l-celîle ti makasıdi'l-Vesîle adıyla yaptığı ihtisarın üzerine bir şerh yazmıştır.

3. el-Mübdi’. Yine el-Maûne'nin muhtasarı olup 811 (1408) yılında yazılmıştır ve el-Vesîle'den daha kısadır.

4. el-Lüma fi'l-hisâb. İbnü'l-Hâim'in hesâb-ı hevâî sahasındaki ikinci önemli çalışmasıdır. Bir mukaddime ile üç babdan oluşan eser sadece hesap tarihi açısından değil, ferâiz hesaplarına giriş olmak üzere kaleme alındığı için fıkıh açısından da önem taşımaktadır ve genel anlamda pozitif tam ve rasyonel sayıların dört işlemi üzerinedir. Bulak'ta Metnü'l-lâmi adıyla iki defa basılan eser Bedreddin el-Mardînî, Ahmed b. Mûsâ el-Medenî, Akovalızâde Hâtem ve Ali b. Muhammed el-Ezherî el-Mâlikî tarafından şerhedilmiştir.

5. Muhtasar veciz fi İlmi'l-hisâb. Hesâb-ı hevâî hakkında olup bir mukaddime, beş bab ve bir hatime üzere telif edilmiştir.

6. el-Hâvî fi 'ilmi'l-hisâb. İbnü'l-Bennâ'nın hesâb-ı Hindî sahasında kaleme aldığı Telhîşu a'mâli'l-hisâb adlı eserinin 782 (1380) yılında yapılmış ihtisarıdır. Dört bab ve bir fasıldan oluşan kitapta ondalık sistem, sayı türleri, pozitif tam ve rasyonel sayılarda dört temel işlem, kökler hesabı ve oran-orantı gibi konularla cebir ve mukabele incelenir. Ahmed b. Sadaka el-Sıddîki'nin nazma çektiği bu ihtisarı, Muhammed b. Ebü'l-Feth es-Sûfî ve Râgıb Paşa Hocası diye tanınan İbrahim b. Mustafa el-Halebî şerhetmiştir. Eserin Hudeyr Abbas Muhammed el-Münşidâvî ve Reşîd Abdürrezzâk es-Sâlihî tarafından tahkikli neşri yapılmıştır.

7. Mürşidetü't-tâlib ilâ esne'l-metâlib. 783 (1381) yılında hesâb-ı Hindî alanında kaleme alınan eser bir mukaddime ile iki kısım ve bir tekmileden oluşmaktadır. Eseri Cemâleddin eş-Şinşevrî Buğyetü'r-râğıb fî şerhi mürşidetü't-tâlib adıyla şerhetmiştir.

8. Nüzhetü'n-nüzzâr fî sınâ'ati'l-ğubâr. Bir önceki kitabın ihtisarıdır. Osmanlılar'da hesâb-ı Hindî alanında en çok işlenen eserlerden biri olup Şeyhülislâm Zekeriyyâ el-Ensârî, İbnü'n-Nakib el-Halebî, Urfe b. Muhammed el-Urmevî, Ebû Abdullah Radıyyüddin Muhammed b. İbrahim el-Halebî, Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed el-Gazzî, Cemâleddin Muhammed b. Eaz ed-Dımaşki, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Muhammed b. Ebü'1-Hayr el-Ermeyûnî, Kemâleddin b. Yahya el-Halebî. Ali b. Ebû Bekir b. Ali el-Ensârî el-Mekkî ve Hekimbaşı Muhammed Efendi tarafından şerhedilmiş, Yahya b. Muhammed el-Hattâb er-Ruaynî tarafından da kısaltılmıştır. Medreselerden başka zaviyelerde dahi okutulduğu bilinen esere İbn Emîru Gafele bir ta'likat, Şehâbeddin Ebü'l-Abbas Ahmed el-Beyrûtî de bir şerh kaleme almıştır. Eseri ayrıca Bedreddin el-Mardînî, Abdülkâdir b. Muhammed el-Feyyûmî ile Kemâleddin Muhammed en-Nüveyrî de şerhetmiştir.

9. Şerhu'l-Urcûze-fi'l-Yâsemîniyye fi'l-cebr ve'l-mukabele. İbnü'l-Yâsemîn diye meşhur Ebû Muhammed Abdullah b. Haccâc'ın ünlü el-Urcûze fi'l-cebr ve'l-mukâbele'sinin şerhidir. 789'da (1387) Mekke'de tamamlanan eser bir mukaddime, üç bab ve bir hatime şeklinde düzenlenmiştir. Şerhte cebir ve mukabelede kullanılan ana terimler tanıtılmış, bilinmeyen nicelikler üzerine yapılan hesap işlemleri gösterilmiş ve ayrıca altı temel cebir denklemi incelenmiştir.

10. el-Mukni' fi'l-cebr ve'l-mukâbele. Cebir ve mukabele alanında bilinmeyen niceliğin türleriyle özellikleri, sayısal işlemler, köklere ilişkin işlemler ve cebirsel denklemler üzerine kaleme alınmış elli dokuz beyitlik bir kasidedir. Eseri Bedreddin el-Mardînî Şerhu kaşîdeti'l-Mukni fî İlmi'l-cebr ve'l-mukâbele, Zekeriyyâ el-Ensârî Fethu'l-mübdi’ fî şerhi'l-Mukni adıyla şerhetmiş, Atâullah b. Ahmed el-Mısrî de önce telhis edip ardından Şerhu'l-kavli'l-mübdi fî telhîşi'l-Mukni adıyla şerhetmiştir.

11. eJ-Mümti' fi şerhi'l-Mukni. 810 (1407) yılında yazılmış bir şerhtir.

12. el-Müsri' fî şerhi'l-Mukni. el-Mümti'in 810 (1407) yılında Mescid-i Aksâ'da tamamlanmış muhtasarıdır.

13. Risale fi'l-ğirbâl. Asal sayıların tesbitiyle ilgili gırbâl yöntemi hakkında olup Hudeyr Abbas Muhammed el-Münşidâvî ve Reşîd es-Sâlihî tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır.

14. Ğâyetü's-sûl fi'l-ikrâr bi'd-deyni'l-mechûl. 797'de (1395) telif edilmiştir. Bir mukaddime, iki fasıl ve bir hatimeden meydana gelen eserde beş farklı sayısal yolla çözülen on iki problem ele alınmaktadır.

15. el-Miftâh fi'l-hisâb. İmâdüd-din İbn Şeref el-Makdisî eseri Esnânü'l-miftâh adıyla kısaltmış, Bedreddin el-Mardînî de şerhetmiştir. Salih Zeki, İbnü'l-Hâim'in matematik üzerine el-Maûne fî hisâbi'l-Hindî adlı bir eserinin daha bulunduğunu söylemektedir.

B) Ferâiz.

1. Terğibü'r-râ'iz fî Hlmi'l-ferâ'iz.

2. en-Nefehâtü'l-kudsiyye fi'h-tisâri'r-Rahbiyye (et-Tuhfetü'l-kudsiyye).Burhâneddin İbn Eb...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın