İbnü'l- A'lem

İBNÜ'l-A'LEM

(ö. 375/985)

XIII. yüzyıla kadar önemini koruyan ez-Zîcü’l-Adudi’nin sahibi astronomi âlimi.

Ebü'l-Kasım Alî b. el-Hasen (Hüseyn) el-Alevî eş-Şerîf el-Hüseynî el-Bağdâdî. 324'te (936) Bağdat'ta doğdu; Ca'fer b. Ebû Tâlib'in soyundandır. Geleneksel temel eğitimini tamamladıktan sonra matematik, astronomi ve mûsiki nazariyatı okudu. X. yüzyılın ikinci yarısında astronomi alanında büyük bir otorite olarak kabul edildiği için Büveyhî Emîri Adudüd-devle onu himayesine aldı ve sarayındaki diğer astronom-astrologlardan çok onun gözlemlerine değer verdi. Kaynaklarda bilgi bulunmamakla birlikte Adudüddevle'nin Bağdat'ta kurdurduğu rasathanede İbnü'l-A'lem'in de görev yaptığı düşünülebilir; çünkü onun daima "sâhibü'z-zîc" diye anılmasına yol açan ez-Zîcü'l-Adudî adlı zîci, o güne kadar kullanılmakta olan Yahya b. Ebû Mansûr el-Müneccim'in Halife Me'mûn için hazırladığı ez-Zîcü'l-mümtehan’ın önüne geçmiştir. Adudüd-devle'nin ölümünden sonra tahta çıkan Samsamüddevle'den yeterince ilgi görmeyen İbnü'l-A'lem. 374'te (985) gittiği hacdan döndükten sonra 8 Muharrem 375 (31 Mayıs 985) tarihinde vefat etti. Onun gözlemlerinde kullandığı aletleri de bizzat kendisinin yaptığı bilinmektedir.

İbnü'l-A'lem'in bütün çalışmaları ilgili çevrelerde hayranlık uyandırmış, özellikle hazırladığı zîc, XIII. yüzyılın başına kadar astronomlar arasında büyük bir takdirle anılmıştır. Günümüze ulaşmayan eser kaleme alınışından itibaren ana kaynaklar arasına girmiş, esere birçok atıfta bulunulmuştur. Bunların incelenmesinden zîcin içeriği hakkında şu sonuca varılmaktadır: Ünlü astronom-matematikçi Nasîrüddîn-i Tûsî'nin on iki yılda hazırladığı ez-Zîc’i İlhânî'de kullanılan gözlemlerin bir kısmı kendisine, bir kısmı ise başkalarına, çoğunlukla da İbnü'l-A'lem'e aittir. İbnü'l-A'lem'in zîcinde diğerlerinin hemen hepsinde olan takvim bilgileri, trigonometri ve küresel astronomi fonksiyonlarına ait tablolar, coğrafî tablolar ve sabit yıldızlara ait cetveller mevcut değildir. Zîcin son üç bölümünde onun kendi gözlemlerine dayanarak hesapladığı gezegenlerle ilgili parametreler verilmiştir. Bunlardaki yeniliği tesbit etmek için Batlamyus ve Bettânî'ninkilerle yapılan karşılaştırmalar sonucunda söz konusu on üç parametreden yedisinin İbnü'l-A'lem tarafından değiştirildiği görülmüştür. Bu değişikliklerin sebebi, onun el-Mecistî'dekinden daha sık aralıklarla yaptığı kendi gözlemlerinden ve diğer müslüman astronomların daha doğru tekniklerle buldukları neticelerden faydalanmış olmasıdır. Burada asıl dikkat çeken husus İbnü'l-A'lem'in farklı yaklaşımı, yani hemen bütün Ortaçağ astronomlarının Batlamyus'un verdiği parametreleri sorgulamaksızın aynen kullanmalarına karşılık kendisinin bunları tekrar gözlemleyip hesaplamak gereğini duymuş olması, dolayısıyla daha hassas değerler elde etmesidir.

İlk dönem kaynakları İbnü'l-A'lem'in yalnız ez-Zîcü’l-Adudî'sinden söz eder ve onun suya düşerek bozulduğunu, çok zor kullanılabilir hale geldiğini söylerler. Berlin Staatsbibliothek'te bulunan Kûşyâr b. Lebbân el-Cîlî'ye ait zîc içinde İbnü'l-A'lem'in Cedvelü ta’dîli'ş-şems, Cedvelü ta’fdîli merkezi Utârid, Cedvelü ta'dîli merkezi Zühal, Cedvelü merkezi'l-Müşterî, Cedvelü ta’fdîli hıssati Utârid adlı astronomi tablolarına yer verilmiştir.

Özellikle Şiî kökenli bazı geç dönem biyografi yazarları ayrıca birçok eseri ona isnat etmektedir. Ahkâmü'n-nücûm, Risale fi'n-nücûm, Ahvâlü'l-müneccimîn fi'l-İslâm, İstihrâcü metâlibi'n-nücûmiyye, 'Amelü'l-usturlâb, Fevâ'idü İlmi'n-nücûm, Müşkilâtü İlmi'n-nücûm ve Mes'eletü'l-me'âd bunların.

(T.D.V. İslam Ans. 20/482-483)

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın