İbn Kutluboğa

İBN KUTLUBOĞA
(ö. 879/1474)

Hanefî fakihi ve hadis âlimi.

Ebü'l-Adl Zeynüddîn (Şerefüddîn) Kasım b. Kutluboğa b. Abdillâh es-Sûdûnî el-Cemâlî el-Mısrî. 802 yılının Muharrem ayında (Eylül 1399) Kahire'de doğdu. Allâme Kasım ve Kasım el-Hanefî diye de anılır. Brockelmann künyesini Ebü'l-Fazl, baba adını da Abdullah şeklinde yanlış kaydeder. Dedesi Abdullah hakkında herhangi bir bilgiye rastlanmamışsa da Sultan Zahir Berkuk'un emirlerinden saltanat naibi Cemâleddin Sûdûn b. Abdullah eş-Şeyhûnî'nin kölesi olarak Mısır'a geldiği sanılmaktadır. Zerrâf lakabıyla anılan babası Kutluboğa ise kendisini azat eden Sûdûn eş-Şeyhûnî'nin memlüklerinin kumandanı idi, Cemâlî ve Sûdûnî nisbesini de bundan dolayı almıştır.

Babasını küçük yaşta kaybeden İbn Kutluboğa Kur'ân-ı Kerîm'i ve diğer bazı temel eserleri ezberledi. Hayatını kazanmak için bir süre terzilik yaptı. Fakat ilme karşı duyduğu ilgi sebebiyle yeniden ders almaya başladı. Alâeddin Muhammed b. Muhammed el-Buhârî, İbn Hacer el-Askalânî, Şerefeddin Mûsâ b. Ahmed es-Sübkî, Şemseddin İbnü'l-Cezerî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed el-Bisâtî, Kâriu'l-Hidâye, Takıyyüddin el-Makrîzî, Sa'deddin İbnü'd-Deyrî ve Tâceddin Ahmed b. Muhammed el-Fergânî gibi birçok âliminden tefsir, hadis, fıkıh, kelâm, mantık, matematik, tarih ve Arapça'ya dair ilimleri okudu. 834'te (1430) İbn Hacer'den el-îşâr bi-marifeti ruvâti'l-Âsâr adlı eserini okurken zaman zaman yaptığı itirazları hocası yerinde bularak eserinde düzeltmeler yaptı ve mukaddimesinde de buna işaret etti. Hocası İbnü'l-Hümâm ile, derse başladığı 825 (1422) yılından vefat ettiği 861 (1457) yılına kadar alâkasını devam ettirdi. İlim tahsili için İskenderiye'ye ve Şam bölgesine seyahat yaptı. Birkaç defa eda ettiği hac ibadeti esnasında Mekke'de, Medine'de ve ayrıca Kudüs'te âlimlerle görüşüp ilmî sohbetlerde bulundu.

İbn Kutluboğa hocalarının takdirine mazhar olarak genç yaşta ders okutmaya, fetva vermeye ve kitap yazmaya başladı. Ebü'l-Velîd Muhibbüddin İbnü'ş-Şıhne, Burhâneddin İbrahim b. Ömer el-Bikâî, Hasan et-Tûlûnî, Şemseddin es-Sehâvî, Hatîb el-Cevherî diye de bilinen Nûreddin İbnü's-Sayrafî ve İbnü'l-Aynî onun öğrencilerinden bazılarıdır. Baybars Medresesi'ndeki hadis hocalığı ile Cânıbek Medresesi şeyhliği gibi iki kısa süreli resmî görevin dışında ilmî mevkii ile mütenasip bir görev alamadı. Dönemin devlet adamlarından ilgi ve destek görmekle birlikte mütevazı bir hayat sürdü ve hayatının çoğunu Eşrefiyye Dergâhı'nda fakir bir derviş olarak geçirdi. 4 Rebîülâhir 879 (18 Ağustos 1474) tarihinde Kahire'de vefat etti.

Tabakat müelliflerinin ortaklaşa ifadesine göre başta fıkıh ve hadis olmak üzere dinî ilimlerde derin bilgi sahibi olan İbn Kutluboğa aynı zamanda cedel ve münazaraya yatkınlığıyla tanınır. Ülfet ve ünsiyet kabiliyeti, üstün mizacı ve kaleminden daha güçlü olan hitabeti sayesinde devrinin âlimleriyle tartışmaya girmekten çekinmemiştir. Zühdü ve takvâsıyla da tanınan İbn Kutluboğa Eşrefiyye Dergâhı'na müntesip bir sûfî idi ve vahdet-i vücûd konusunda Muhyiddin İbnü'l-Arabî'nin görüşlerini benimserdi. İbnü'l-Fârız'ın vahdet-i vücûd ve hulul görüşlerine yer verdiği "Kasîde-i Tâiyye"si üzerinde meydana gelen tartışmalar sırasında Muhibbüddin İbnü'ş-Şıhne ve Burhâneddin el-Bikâî gibi birçok âlim İbnü'l-Fârız'ı küfürle itham ederken Kâfiyeci, Zekeriyyâ el-Ensârî, Süyûtî ve İbnü'l-Gars ile birlikte İbn Kutluboğa da onu savundu. Hatta bu yüzden öğrencisi Bikâî'nin insafsız hücumlarına mâruz kaldı. İtikadî konularda Hanefî-Matürîdî bir çizgide yer alan İbn Kutluboğa, hocası İbnü'l-Hümâm'ın el-Müsâyere'sine yazdığı şerhte Allah'ın tekvin sıfatının ezelîliği, kulun iradesi, cennet, cehennem, ruh, imanın tasdik ve ikrarın rolü gibi konularda kendi görüşlerini açıklayarak hocasının katılmadığı fikirlerine işaret etmiş, akla yüklediği fonksiyon ve bazı kelâmî tercihleri sebebiyle Eş'arî çizgiye biraz yaklaşmıştır. Başta hocaları olmak üzere dönemindeki âlimler tarafından takdirle anılan İbn Kutluboğa'nın eserlerini ve fetvalarını inceleyen bazı çağdaş araştırmacılar kendisini klasik fukaha tasnifi içindeki ashâbüt-tahrîc'den göstermişlerdir.

Eserleri. İbn Kutluboğa, risaleleri dışında hadis ve fıkıh başta olmak üzere çeşitli ilim dallarında 100'ün üzerinde eser yazmıştır. Bu konuda yapılan bir araştırmaya göre Arap dili ve edebiyatına dair beş, akaide dair beş, mantığa dair dört, Kur'an ilimlerine dair iki, hadis ilimlerine dair çoğu döneminin meşhur eserlerinin hadislerini tahrîc niteliğinde olan otuz beş, rical, siyer ve tabakata dair yirmi dört, fıkıh usulüne dair yedi, ferâiz ilmine dair altı, fıkha dair on dört kitap yazmış, bunların yanı sıra çoğu fıkıh alanında olmak üzere çeşitli konularda kırk bir risale kaleme almıştır. Bu risalelerin büyük bir kısmı İstanbul kütüphanelerinde çeşitli yazma mecmuaları içinde mevcuttur. Büyük çoğunluğu günümüze kadar gelen eserlerinin belli başlıları şunlardır:

1. Şerhu'l-Müsâyere fi'l-akaidil-münciye fi'l-âhire. Hocası İbnü'l-Hümâm'ın eserinin şerhi olup Kemâleddin İbn Ebû Şerîf in el-Müsâmere bi-şerhi'l-Müsâyere’si ile birlikte basılmıştır. Mehdî Selmâsî, İbn Kutluboğa'nın eserini yanlış olarak el-Müsâmere fi-Şerhi'l-Müsâyere adıyla kaydetmiştir.

2. Tâcü't-Terâcim. Hocası Makrîzî'nin Hanefî âlimlerine dair et-Tezkire adlı eserindeki bilgileri tashih etmek ve zenginleştirmek amacıyla kaleme almıştır. 350 civarında Hanefî âliminin isimlerine göre alfabetik sırayla yer aldığı eserde özet halinde biyografileri verilip telif ettikleri eserler belirtilmiştir.

3. Mûcebâtü'l-ahkâm ve vâkıâtü'l-eyyâm. Müellifin döneminde rehnedilen bir akarın vakfedilmesiyle başlayan fıkhı bir ihtilâfta Hanbelî kadısının verdiği hükmün kendisine sorulması üzerine telif edilmiş ve bu vesileyle fürû-i fıkhın bütün konularında Hanefî mezhebinin yerleşik görüşü ve Hanefî kadı’nın gözetmesi gereken fıkhî hükümler belirtilmiştir. Eser Muhammed Suûd el-Maînî tarafından neşredilmiştir.

4. Men ravâ an ebîhi an ceddih. Dedesi ve babası tarikiyle hadis rivayet eden râvilere ve rivayetlerine dairdir.

5. Münyetü'l-elmaî fîmâ fâte min tahrîri ehâdîsi'l-Hidâye li'z-Zeylaî. Cemâleddin ez-Zeylaî'nin Merginânî'ye ait el-Hidâye'deki hadisleri tahrîc ettiği Nasbü'r-râye'yi ikmal için yazdığı küçük hacimli bir haşiye olup Zâhid Kevserî'nin tahkikiyle önce İbn Hacer'in ed-Dirâye fî telhisi Nasbi'r-râye'si üzerine İbn Kutluboğa'nın yaptığı bazı ta'likatla birlikte müstakil olarak, daha sonra Nasbü'r-râye’nin IV. cildinin sonunda yayımlanmıştır.

6. Avâli'l-Leyş b. Sad.

7. Reddü'l-kavli'l-hâib fi'l-kadâ 'ale'l-ğâ'ib. Hindistan'da bir grup risale ile birlikte basılmıştır.

8. et-Tarîf ve'l-ihbâr bi-tahrîci ehâdîsi'l-İhtiyâr. Mevsılî'nin fıkha dair el-İhtiyâr adlı eserindeki hadisleri tahrîc etmiştir.

9. Tahrîcü ehâdîsi'l-Pezdevî. Ebü'l-Usr el-Pezdevî'nin fıkıh usulüne dair Kenzü'l-vüşûl adlı eserindeki hadislerin tahrîci olup müellifi hayatta iken yazılmış elli altı varaklık bir nüshası Kahire el-Mektebetü'l-Hidîviyye'de, bunun mikrofilmi Medine'deki el-Câmiatü'l-İslâmiyye'nin merkez kütüphanesinde bulunmakta olup Muhammed Edîb Salih tarafından neşre hazırlanmıştır.

10. Garîbü'l-Kur’ân. İbn Cemâa'nın el-Beyân fî ğarîbi'l-Kur'ân ve Ebû Hayyân el-Endelüsî'nin Tuhfetü'l-erîb adlı eserlerinin birleştirilmesiyle telif edilmiş olup Ahmed Muhammed el-Hammâdî tarafından yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır.

11. et-Tercîh ve't-tashîh ale'l-Kudûrî. Kudûrî'nin el-Muhtaşar adlı eseri üzerine yapılmış bir çalışmadır. 16 Şaban 868 (24 Nisan 1464) tarihli müellifhattı nüshası Chester Beatty Library'de Tashîhu'l-Kudûrî adıyla yer alan eser bazı kütüphane kayıtlarında Şerhu müşkilati'l-Kudûirî, Tashîhu Muhtasari'l-Kudûrî, Haşiye alâ Muhtasari'l-Kudûrî adlarıyla da geçer. Eser, Şevket Kerâsnîş tarafından Medine el-Câmiatü'l-İslâmiyye'de yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır.

12. ez-Zehrü'l-bâsim fî sîreti Ebi'l-Kâsım.

13. Haşiye alâ Şerhi'n-Nuhbe. İbn Hacer'in hadis usulüne dair Nuhbetü'l-fiker adlı eserine yazdığı haşiyedir. Eser, Haşiye alâ Nüzheti'n-nazar fî tavzihi Nuhbeti'l-fiker adıyla da anılmaktadır.

14. Haşiye alâ Fethi'l-muğiş. Zeynüddin el-Irâki’nin hadis usulüne dair eserinin hâşiyesidîr.

15. Hükmü'l-İslâm fî luhûmi'l-hayl.

16. Risâletü'l-üsûs fî keyfiyyeti'l-cülûs. Namazda oturuşla ilgilidir.

17. Şerhu Muhtasari'l-Menâr. Ebü'l-Berekât en-Nesefî’nin fıkıh usulüne dair Menârü'l-envârın’a Ebü'l-İz İbn Habîb el-Halebî tarafından yapılan muhtasarın.

18. el-Fetâva'l-Kâsımiyye.

19. el-Vâkıât.

20. Tercümetü Zünnûn el-Mısrî ve avâli hadîsihî.

21. Avâlî Ebî Cafer et-Tahâvî.

22. Müsnedü Ukbe b. Âmir.

23. Müntekâ min Müntekâ İbn Cârûd .

24. Tertîbü'ş-sikât mine'r-ruvât.
(T.D.V.İslam Ans. 20/152-154)

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın