İbn-i Irak

İBN-İ IRAK

Bîrûnî'nin hocası, matematik ve astronomi bilgini

Ebû Nasr Mansûr b. Alî b. Irak. 349'da (960) Gîlân'da doğduğu sanılmaktadır. Risale fî marifeti kısiyyi'l-felekiyye adlı eserinde Ebü'l-Vefâ el-Bûzcânî'den "hocamız" diye söz etmesine bakarak onun Bûzcânî'nin öğrencisi olduğunu ileri sürenler varsa da bu görüş doğru değildir; çünkü İbn Irak, aynı ifadeyi kendinden daha aşağı seviyedeki meslektaşları için de kullanmıştır. İbn Irak, 385 (995) yılına kadar Hârizm'de hüküm süren Hârizmşahlar'ın Afrigoğulları hanedanına mensup son hükümdarlardan Muhammed b. Irak'ın yeğenidir. Hayatının büyük kısmını, Bîrûnî ve İbn Sînâ gibi birçok ilim adamının hamileri olan ve Afrigoğulları'nın hâkimiyetine son veren Me'mûnîler'den Sultan Ebü'l-Hasan Ali b. Me'mûn ve kardeşi Ebü'l-Abbas Me'mûn b. Me'mûn'un himayesinde geçirdi. Kaynaklarda zenginliğinden ve Hârizm şehrinin yakınlarındaki bir köyde yer alan muhteşem konağından söz edilir. 407 (1017) yılında Ebü'l-Abbas Me'mûn'un öldürülmesi ve Hârizm'i topraklarına katan Sultan Mahmûd-ı Gaznevî'nin daveti üzerine öğrencisi Bîrûnî ile birlikte Gazne'ye gitti ve ömrünün sonuna kadar orada yaşadı. Bîrûnî'nin 427’de (1035-36) Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî'nin eserlerine dair yazdığı risalede onun hakkında kullandığı ifadeden o tarihten önce vefat ettiği anlaşılmaktadır.

İbn Irak, şöhretini daha çok Bîrûnî ile birlikte yaptığı çalışmalara borçludur. Bu ortak çalışmaların genellikle Bîrûnî'nin Cürcân'dan Hârizm'in merkezi olan Gürgenç'e geldiği 399 (1008-1009) yılında başladığı düşünülmekte, ancak bunun tarihinin daha önceye gidebileceğine dair bazı işaretler de bulunmaktadır. Meselâ Bîrûnî 390'da (1000) yazdığı el-Âsârü'l-bâkıye'de "üstadım" diye İbn Irak'a atıfta bulunurken İbn Irak da 388'de (998) kaleme aldığı azimut hakkındaki kitabını Bîrûnî'ye ithaf etmiştir. Ayrıca Bîrûnî, Râzî'nin eserlerine dair risalesinin sonunda kendi çalışmalarının listesini verdikten sonra, kendisine ithafen veya kendi isteği üzerine kaleme alındığı yolunda bir ifade kullanarak hocası İbn Irak'ın on iki kitap ve risalesinin adını kaydeder. Nitekim muhtevalarından bu eserlerin, Bîrûnî'nin araştırmaları sırasında karşılaştığı bazı problemlerin çözümü için başvurması üzerine İbn Irak tarafından yazıldığı anlaşılmaktadır. Ayrıca Bîrûnî kitaplarının bazılarında İbn Irak'ın araştırma sonuçlarını kullandığını açıkça ifade etmekte ve ifade tarzından da hocasına verdiği değerin büyüklüğü anlaşılmaktadır.

İbn Irak'ın Bîrûnî ile yaptığı ortak mesai en açık şekilde Bîrûnî'nin ekliptiğin eğimini belirleme konusundaki çalışmaları sırasında görülür. 387'de (997) Hârizm'de ve 407 (1016), 410(1019), 411'de (1020) Gazne'de gözlemler yapan Bîrûnî, güneşin ekvatordan en uzak noktada bulunduğu zamanki yüksekliğini klasik yöntemle ölçerek eğim açısını 23° 35' şeklinde hesaplamıştır. Fakat daha sonra Muhammed İbnü's-Sabbâh'ın bir eseriyle karşılaşmış ve hem onda hem kendi çalışmasında bazı hatalar tesbit ederek hocasından bunları düzeltmesini, ayrıca İbnü's-Sabbâh'ın kullandığı teknik ve metodu da inceleyip eleştirmesini istemiştir. İbn Irak, bu talep üzerine Risale fi'l-berâhîn alâ ameli Muhammed b. es-Sabbâh fî imtihâni'ş-şems adlı kitabını yazarak İbnü's-Sabbâh'ın metodunun güneşin ekliptik üzerinde tekdüze (üniform) hareket ettiği kabulüne dayandığı için yanlış olduğunu ortaya koymuş, Bîrûnî de el-Kanûnü'l-Mesûdî ve Tahdîdü nihâyâti'l-emâkin adlı eserlerinde kaynak göstermek suretiyle onun tashih ettiği sonuçları kullanmıştır.

İbn Irak'ın trigonometriye olan katkıları astronomiye yaptıkları gibi dolaylı değildir. Nasîrüddîn-i Tûsî'ye göre İbn Irak, küresel üçgenler için sin a / sin A = sin b / sin B = sin c / sin C. (kenarlarla karşılarındaki açıların sinüslerine ait oranların birbirlerine eşitliği) veya düzlem üçgenler için a / sin A = b / sin B =c / sin C kenarların karşılarındaki açıların sinüslerine oranlarının birbirlerine eşitliği) şeklinde ifade edilen sinüs kanununu keşfeden üç kişiden biridir. Diğer ikisi Ebü'l-Vefâ el-Bûzcânî ve Hâmid b. Hıdır el-Hucendî'dir. Ancak kanunu önce hangisinin bulduğu ilim adamları arasında tartışma konusudur. Şu var ki İbn Irak, astronomi ve geometriyle ilgili çalışmalarında bu kanunu önemli bir yenilik diyerek kullanmış, ayrıca el-Mecistî eş-Şâhî, Kitâb fi's-sümût, Risale fî ma'rifeti kısiyyi'l-felekiyye ve Risale fi'l-cevâb an mesaili'l-hendesiyye süile anhâ adlı kitaplarında da ispatını yapmıştır.

Eserleri. İbn Irak'ın kaleme aldığı bilinen yirmi iki eserden on beşi Resâilü Ebî Naşr Mansûr ile'l-Bîrûnî içinde yayımlanmış, bunların altısı Julio Samsö tarafından İspanyolca'ya çevrilmiştir

1. Kitâb ü's-sümût. Kıble tayininde kullanılan matematiksel usuller hakkındadır. Bîrûnî, Kitâbü Makâlîdi 'ilmi'l-hey'e'de önemle üzerinde durarak gerek kendi dönemindeki gerekse daha önceki matematikçilerin kullandığı konuyla ilgili usullerin bir mukayesesini yapar ve hocasının başarılarından övgüyle söz eder.

2. el-Mecistî eş-Şâhî. Hârizmşah Ebü'l-Hasan Ali b. Me'mûn'a ithaf edildiği bilinen eser, Bîrûnî ile bizzat müellifin yaptığı çeşitli atıflardan ve India Office'de bulunan İstihrâcü bu’di mâ beyne'l-merkezeyn mine'l-Mecistî adlı muhtasarından anlaşıldığına göre İbn Irak'ın matematik ve astronomiyle ilgili en dikkate değer çalışmasıdır.

3. Kitâb fî illeti tasnîfi't-tadîl’ inde ashâbi's-Sindhind. Zîc-i Sindhind geleneği müelliflerine göre denklemin ikiye bölünmesinin sebeplerini inceler.

4. Kitâb fî tashihi kitabi İbrâhîm b. Sinan fî tashhîhi ihtilâfi'l-kevâkibil-ulviyye. İbrahim b. Sinan'ın gezegenlerin hareketleri arasındaki farklılık konusunu işleyen çalışmasında mevcut hataları düzeltmek amacıyla yazılmıştır.

5. Tehzîbü't-teâlîm. Mukaddimesini Bîrûnî'nin Kitâbü Makâlîdi ilmi’l hey’e de aynen iktibas ettiği, sonra da oradaki hipotezi kanıtlamaya çalıştığı görülür. Bîrûnî başka kitaplarında da hocasının bu eserine sık sık göndermeler yapmıştır.

6. Islâhu Kitabi Menelâvus fi'l-küriyyât Menelaos'un aslı bugüne gelmeyen Sferica'sını yeniden düzenleyen bir çalışma olup 398 (1007-1008) yılında kaleme alınmıştır. Küresel geometri alanında büyük bir şöhrete sahiptir; nitekim Nasîrüddîn-i Tûsî, ancak İbn Irak'ın Islâh’ını okuduktan sonra Menelaos'un eserini anlayabildiğini söyler. M. Krause'un Almanca tercümesiyle birlikte neşrettiği kitaptan ayrıca yapılan seçmeler de Resâil arasında on ikinci risaleyi oluşturmaktadır.

7. Risale fî halli şübhetin urizat lehû fi'l-makâleti's-sâlişete aşer min Kitâbi'l-Uşûl. Bîrûnî'nin, Öklid'in ünlü Usûlü’l hendese'sinin on üçüncü makalesindeki bir problemin çözümüne ilişkin sorusuna cevap olarak kaleme alınmıştır ve Resâ'il arasında yedinci risaleyi teşkil eder.

8. Risale fî marifeti kısiyyi'l-felekiyye. Küresel yayların orantı yönteminden başka bir yöntemle de belirlenebileceğine ilişkin bir çalışmadır. Resâ'il'in sekizinci risalesi olarak yayımlanmış, ayrıca P. Luckey tarafından tercüme edilmiştir.

9. Risale fî tashihi mâ vakaa li-Ebî Cafer el-Hâzin mine's-sehv fî Zîci's-safâ'ih. Bîrûnî için yazılan risalede müellif, Ebû Ca'fer el-Hâzin'in meşhur zîcinde gördüğü bazı hataları düzeltmek üzere yola çıkmış ve bu konuda Menelaos'un kanıtlarıyla onun kanıtlarının bir mukayesesini yaptıktan sonra gerekli tashihlerde bulunmuştur. Eser Resâ'il’in üç numaralı risâlesidir.

10. Risale fî mecâzâti devâ'iri's-sümût fi'l-usturlâb. Usturlapta azimut çemberinin geçirilişini konu edinen eser Bîrûnî için 388'de (998) kaleme alınmıştır; Resâ'il'de on dördüncü sıradadır.

11. Risale fî cedveli'd-daka'ik. Bîrûnî için yazılan eser çeşitli bölgelerde güneşin doğuş ve batısındaki derece ve dakika farklarının hesaplamasını konu alır; Resâ'il içinde beşinci metin olarak yayımlanmıştır.

12. Risale fi'l-berâhîn alâ ameli Muhammed b. es-Sabbâh fî imtihâni'ş-şems. Bîrûnî'nin isteğiyle kaleme alınan eser, çeşitli mevsimlerde güneşin durumuyla ilgili gözlemler yapan Muhammed b. Sabbâh'ın ölçümlerinde kullandığı yöntem ve tekniğin eleştirisi mahiyetindedir; Resâ'il'in iki numaralı metnidir.

13. Risale fi'd-devâ'ir elletî tehuddü's-sâ'âti'z-zamâniyye. Bîrûnî için yazılmıştır ve zaman saatlerinin sınırlarını belirleyen dairelerle usturlabın kullanılışına ilişkin bazı bilgilen içerir; Resâ’il içinde bir numaralı metin olarak yayımlanmıştır.

14. Risale fî keşfi avâri'l-Bâtıniyye bimâ mevvehû alâ âmmetihim fî rü'yeti'l-ehille. İbn Irak'ın yine Bîrûnî için kaleme aldığı risale, hilâlin görülmesine ilişkin Bâtınîler'in düştüğü hatayı ortaya koymakta ve kamerî ayların bir kısmının yirmi dokuz, bir kısmının otuz gün çekmesinin nereden kaynaklandığını astronomların görüşleriye birlikte şer'î delillerle de göstermeye çalışmaktadır; Resâ'il'in altıncı risâlesidir.

15. Risâletü küriyyeti's-semâ’, Resâ'il'in dokuzuncu metnini teşkil eder.

16. Risale fi'l-cevâb an mesâ'ili'l-hendesiyye sü’ile anhâ. İbn Irak'ın kendi geometrisiyle ilgili on beş soruya verdiği cevapları içermektedir. Resâ’il’de onuncu metin olarak yayımlanmıştır.

17. Risale fî berâhîni amâli cedveli't-takvîm fî Zîci Habeş el-Hâsib. Habeş el-Hâsib'in takvim cetvellerinin düzenlenmesine ilişkin ispatlan hakkında olup Resâ’il’in dördüncü metnidir.

18. Risale fî sınâ'ati'l-usturlâb bi't-tarîki's-sinai. Resâ'il içinde on beşinci metin olarak yayımlanmıştır.

19. Risale fi'l-usturlâbi's-Seratânî el-mücennah fî hakikatihî bi't-tarîkı's-simâıî. Eserin varlığı Kâtib Çelebi'den öğrenilmektedir.

20. Risale fi'l-burhân alâ hakikati'l-mes’ele elletî vaka'at beyne Ebû Hâmid es-Sâğânîve beyne müneccimi'r-Rey. İbn Irak'ın Ahmed b. Muhammed es-Sâgânî ile Reyli astron...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın