İbn Ebü'ş-Şükr

İBN EBÜ'Ş-ŞÜKR

Endülüslü matematikçi ve astronom

Ebu’l Feth Muhyiddin Yahay b.Muhammed b. Ebi’ş-Şükr el-Mağribi el-Kurtubi. Hakim el-Mağribi diye de anılır. Kurtuba’da (Cordoba) doğdu ve burada öğrenim gördü. Matematik ve astronominin yanı sıra özellikle Maliki fıkhında belli bir düzeye ulaştıktan sonra Dımaşk’a, arkasından da Bağdat’a giderek bir süre Harun b. Şemseddin el-Cüveynî'nin himayesinde çalıştı. Daha sonra tekrar Dımaşk'a dönüp Eyyûbî hanedanından el-Melîkü'n-Nâsır Yûsuf'un hizmetine girdi. Merâga'da kendisiyle birkaç defa görüşen Ebü'l-Ferec İbnü'l-İbrî, o yıllarda onun başından geçen ve astronomideki başarılarına yol açan dramatik bir olayı nakletmektedir. Buna göre Moğol istilâsı sırasında (658/1260) Hülâgû'nun adamları, "Han sizleri ziyafete çağırıyor" diyerek el-Melikü'n-Nâsır ile birlikte İbn Ebü'ş-Şükr'ün de aralarında bulunduğu devlet erkânını Hülâgû'nun karargâhına doğru yola çıkarırlar; fakat bir süre sonra hepsini kılıçtan geçirmeye başlarlar. Bu sırada İbn Ebü'ş-Şükr'ün, "Ben müneccimim, yıldızların hareketinin ne anlama geldiğini bilirim; benim hana söyleyecek sözüm var" diye bağırması üzerine onu öldürmekten vazgeçerler ve kendisini huzura çıkarırlar, Hülâgû da kendisini Merâga'ya Nasîrüddîn-i Tûsi’nin yanına gönderir. Böylece İbn Ebü'ş-Şükr, Tûsî ölünceye kadar onunla birlikte. Tûsî'nin ölümünden (673/1274) sonra da hayatı boyunca Merâga Rasathanesi’nde ilmî çalışma yapma ve öğretim faaliyetinde bulunma fırsatını elde etmiş olur. İbn Ebü'ş-Şükr'ün ölümüyle ilgili olarak Bağdatlı İsmail Paşa 272 (886) tarihini gösterirse de bu yanlıştır. Bu hata, Kâtib Çelebi'nin İbn Ebü'ş-Şükr ve Ebû Ma'şer el-Belhî'nin aynı adı taşıyan eserlerinden söz ederken Belhî'nin ölümüyle ilgili olarak verdiği tarihin yanlış aktarılmasından kaynaklanmış olmalıdır.

Başarılı bir astronom olan İbn Ebü'ş-Şükr, Batlamyus'un 1 derecelik kirişin hesabında kullandığı denkleme yaklaşık bir çözüm sağlamış, daha sonra da Kâşî üçüncü derece denkleminden hareket ederek kesin çözüme ulaşmıştır. Öte yandan Bûzcânî, bir yayın üçte birinin sinüsünü araştırırken 1 derecenin sinüsünü bulmuş, İbn Ebü'ş-Şükr de farklı bir metotla bu değere çok yakın başka bir değer elde etmiştir. Ayrıca daire çevresinin çapa oranı demek olan ∏ sayısını da bulmuş ve bu değeri Archimedes'in bulduğu değerle karşılaştırmıştır.

ESERLERİ. İbn Ebü'ş-Şükr'ün astronomi, astroloji ve trigonometri alanında kaleme aldığı eserlerin çoğu günümüze kadar gelmiştir.

1. Eş-Şeklü'l-kattâ’. Koni kesitleriyle ilgilidir. Müellifin en dikkate değer çalışmalarından sayılan eser genelde Nasîrüddîn-i Tûsî'nin aynı adı taşıyan kitabına dayanmakla birlikte bazı orijinal yorumlar da ihtiva eder. Meselâ küresel dik üçgenlerin sinüs teoremi için verilen iki ispattan biri Tûsî'ninkinden farklıdır.

2. Tahrîrü'l-Mahrûtât. Pergeli Apollonios'un Konika'sından faydalanılarak telif edilen ve Şerhu Kitabi Abulûniyûs fi'l-mahrûtât olarak da anılan kitap günümüze kadar gelmiş ve Latince çevirisinin bir bölümü 1710 yılında basılmıştır.

3. Tahrîrü'l-üker. Eserin aslı Teodosios'a ait olup Kustâ b. Lûkâ tarafından Arapça'ya çevrilmiş ve Sabit b. Kurre tarafından da ıslah edilmiştir; ancak İbn Ebü'ş-Şükr, eseri yeniden kaleme alarak daha mükemmel hale getirdiği için onun adıyla anılır. İbn Ebü'ş-Şükr'ün bu çalışmasının asıl adı Tehzîbü makâlâtı Teudusiyus fi'l-ükerdir.

4.Işlâhu Kitabi Menelaus fi'l-eşkâli'l-küriyye. Menelaus'un küresel şekiller hakkındaki eserini düzeltmek üzere yapılmış bir çalışmadır.

5. Ahkâmü tehâvîli sini'l-âlem. Bazı kütüphane kataloglarında adı Keyfiyye-tü'l-ahkâm ala tahvili sini'l âlem ve ed-Dürrü'ş-şemîn fi'l-hükm alâ tahvîli's-sinîn olarak da geçmektedir. Kâtib Çelebi bunun bir mukaddime, yirmi üç bab ve bir hatimeden meydana geldiğini söylüyorsa da mevcut nüshalarda iç düzenlemenin fasıl başlığı altında yapıldığı görülür.

6.Edvârü'l-envâr. 675'te (1276) kaleme alınan eser beş makaleden oluşan bir zîcdir. Müellif eserin mukaddimesinde, faydalandığı kaynaklardan doğru ölçüm araçlarıyla Merâga'da gerçekleştirilen ve Zîc-i İlhanı diye bilinen astronomi tablolarını bizzat görüp inceleyerek, diğer zîcleri ise duyuma dayalı olarak kullandığını anlatır.

7.El-Medhalü'l-müfîd ve ğunyetü'l-müstefid ü'l-hükm 'ale'l-mevâlîd. Erba’u makalât li'n-nücûm adıyla da anılan eser dört makaleden ve her makale çeşitli fasıllarından oluşmaktadır; günümüze birkaç nüshası intikal etmiştir.

8. El-Ahkâm alâ kırânâti'l-kevâkib fi'l-burûci'l-işnâ aşer. Burçlar astronomisiyle ilgili olan eser el-Medhal'den önce yazılmıştır.

9.Tahrîrü'l-Mecistî. Batlamyus'un ünlü eserinin özeti mahiyetinde olduğu için Mülahhaşü'l-Mecistî veya Hulâsatü'l-Mecistî adlarıyla da anılır. Müellif eserine en son ölçümleri içeren bir bölüm eklemiştir. Bu ekte yer alan ekliptiğin eğimi 1264'te Merâga'da yapılan ölçüme göre 23° 30'dır. Günümüzde kabul edilen değer ise 23° 30' 19"dir.

10.Tastîhu'l-Usturlâb. İki mukaddime ve on üç fasıldan oluşmaktadır.

11.Tahrîru Uşûli Öklîdis. Öklid'in İslâm klasik kaynaklarında genel olarak Uşûlü'l-hendese adıyla anılan ünlü Elemanlar adlı eserinin bir revizyonudur. On beş makaleden meydana gelen eser, bu muhtevasına göre orijinal Elemanlar'ın on üç makalesiyle bunlara antikitenin geç döneminde ilâve edilen on dördüncü ve on beşinci makaleleri konu edinmektedir.

Tahrîr, orijinal bir eser olmayıp henüz kayıp bulunan ve günümüze yalnızca İbrânîce tercümesi ulaşmış olan bir Arapça kaynaktan uyarlamadır. Eserin günümüze çeşitli nüshaları ulaşmış olup on beşinci makalesinin Arapça neşri İngilizce tercümesiyle birlikte Jan P. Hogendijk tarafından 1993 yılında yapılmıştır.

İbn Ebü'ş-Şükr'ün diğer eserleri de şunlardır:
'Umdetü'l-hâsib ve ğunyetü't-tâlib, Tâcü'l-ezyâc ve ğunyetü'l-muhtâc, ed-Delâlât ale'l-ittisâlât ve kırânâtü'l-kevâkib fi'l-burûci'l-işnâ aşer, Câmiu'ş-şağir, Kitâbü'n-Nücûm, Risale fî keyfiyyeti istihrâci'l-cüyûbi'l-vâkıa fi'd-dâ'ire, Risâletü'l-Hıtâ ve'l-Uygür, Makale fi'stihrâcî ta'dîli'n-nehâr ve sâlatü'l-meşrik ve'd-dâ'ire mine'l-felek.

(T.D.V.İslam Ans. 19/474-475)
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın