İbn Cülcül

İBN CÜLCÜL

(ö. 384/994-?)

Endülüslü hekim, tıp ve felsefe tarihçisi.

Ebû Dâvûd Süleyman b. Hassan b. Cülcül el-Endelüsî. Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Her ne kadar Tabakâtü'l-etıbbâ’ ve'l-hükemâ’ adlı eserinin 116. sayfasında kitabın sonunda bu hususta açıklama yapacağını söylüyorsa da neşredilen tek nüshada söz konusu kısım bulunmamaktadır. Fakat İbnü'l-Ebbâr, Kâdî Sâid ve İbn Hazm gibi müellifler eserin tam metnini görerek hayatıyla ilgili bölümü kısmen veya tamamen iktibas etmişlerdir. Bu kaynaklardan öğrenildiğine göre Ebû Eyyûb künyesiyle de anılan İbn Cülcül 333 (944) yılında Kurtuba'da (Cordoba) doğmuş, on yaşında iken Ebû Alâka, Kurtuba ve Zehra camilerinde kardeşi Muhammed b. Hassan ile birlikte Ahmed b. Fazl el-Haffâf ed-Dîneverî, Ebü'l-Hazm Vehb b. Meserre ve Ahmed b. Saîd es-Sadefî gibi âlimlerden fıkıh ve hadis dersleri almıştır. On dört yaşında tıbba merak sarmış, yirmi dört yaşına geldiği zaman hasta tedavi edecek derecede uzman bir hekim olarak tanınmış ve Kurtuba'nın ünlü hekimlerinden takdir görmüştür. Onun yirmi beş yaşında iken de Muhammed b. Yahya er-Ribâhî'den Sîbeveyhi'nin Arap gramerine dair el-Kitâb'ını okuduğu görülmekte ve buradan bir hekim ve eczacılık uzmanı olmasının, fıkıh ve hadis bilmesinin yanında Arap dil bilimiyle de uğraştığı anlaşılmaktadır. Hayatının olgunluk döneminde Halife II. Hişâm'ın (976-1009) özel hekimliğini yapmış ve eserlerinin çoğunu bu sırada kaleme almıştır. 384 (994) yılından sonra vefat ettiği sanılmaktadır. Yetiştirdiği öğrenciler hakkında da bilgi yotur; sadece kendisinden bazı rivayetlerde bulunan Tuleytulalı (Toledo) Saîd b. Muhammed b. Begüniş'e ders vermiş olabileceği düşünülmektedir.

Eserleri.

1. Tabakâtü'l-etıbbâ’ ve'l-hükemâ’. Bazı kaynaklar adını Ahbârü'l-etıbbâ’ şeklinde kaydetmekteyse de kitabın ilmî neşrini gerçekleştiren Fuâd Seyyid (Kahire 1955; Beyrut 1405/1985), o dönemdeki kaynaklarda yer alan ifadelerden hareketle eseri Tabakâtü'l-etıbbâ’ ve'l-hükemâ’ adı altında yayımlamıştır. İbnü'l-Ebbâr'ın verdiği bilgiye göre 377'de (987) yazılan eserde farklı dönemlerde yaşamış çeşitli milletlerden ünlü bilgin ve filozoflar dokuz tabaka halinde incelenmiştir. Birinci tabakada önce, tabiat felsefesinden ve yüce hikmetten söz eden Hermes, genellikle İslâm düşünce tarihinde görüldüğü gibi İran, Bâbil ve Mısır kültürlerindeki üç ayrı hüviyetiyle tanıtılmakta, ardından onun öğrencisi diye bilinen Asclepius ile Grek-Roma dünyasında tıp üzerine ilk çalışmaları yaptığı ileri sürülen Apollon hakkında bilgi aktarılmaktadır. İkinci tabakada eski Yunanistan ve Roma'da daha çok tıp ve felsefe alanında isim yapmış kişilerden Hipokrat, Diskorides, Eflâtun, Aristo, Sokrat ve Demokritos'a; üçüncü tabakada Büyük İskender'den sonra Yunanistan'da üne kavuşan Batlamyus, Cato ve Öklid'e; dördüncü tabakada Roma döneminde ortaya çıkan Yunanlı hekim-filozoflardan Câlînûs'a; beşinci tabakada İskenderiye felsefe okulundan (III-VI. yüzyıl) Nicolaus'a; altıncı tabakada Hz. Peygamber döneminde yaşayan Arap asıllı tabiplerden Haris b. Kelede, İbn Ebû Rimse ve İbn Ebhur ile Arap olmayan Mâserceveyh'e; yedinci tabakada müslüman ve gayri müslim hekim-filozoflardan Buhtîşû', Cibrâîl b. Buhtîşû', Yuhannâ b. Mâseveyh, Yuhannâ b. Bıtrîk, Huneyn b. İshak, Ebû Yûsuf Ya'küb b. İshak el-Kindî, Sabit b. Kurre, Kustâ b. Lûkâ, Ebû Bekir er-Râzî, Sabit b. Sinan b. Kurre ve İbn Vasîf es-Sâbiî'ye; sekizinci tabakada İshak b. İmrân, İshak b. Süleyman el-İsrâîlî, Ebû Ca'fer el-Kayrevânî gibi Mağrib kökenli; dokuzuncu tabakada Hamdûn b. Ebbâ, Cevâd en-Nasrânî, (Yûnus) el-Harrânî, Hâlid b. Yezîd b. Rûmân en-Nasrânî, İbn Melûke en-Nasrânî, İmrân b. Ebû Ömer, Muhammed b. Feth. Yahya b. İshak, Ebû Bekir Süleyman b. Bâce, İbn Ümmü'l-Benîn ve Saîd b. Abdürabbih gibi Endülüslü filozof ve tabiplere yer verilmiştir. İbn Cülcül'ün daha çok Endülüslü âlimler hakkında verdiği orijinal bilgilerle temayüz ettiği görülür. Nitekim kitabına aldığı toplam elli yedi kişiden yirmi ikisi Mağrib ve Endülüslüdür. Eser daha sonra gelen düşünce ve bilim tarihçileri için, özellikle İbnü'l-Kiftî, İbn Ebû Usaybia ve Kâdî Sâid için başlıca kaynaklardan birini teşkil eder. İbn Cülcül'ün kaynaklan arasında İshak b. Huneyn'in Târîhu'l-etıbbâ' ve'l-hüke-mâ’ adlı eseriyle Huneyn b. İshak'ın Nevâdirü'l-felâsife'si, ayrıca Orosius, Heron ve Sevillalı (İşbîliye) Isidorus gibi Batılı müelliflerin eserleri bulunmaktadır; dolayısıyla İbn Cülcül, Latin kaynaklarını kullanan ilk müslüman müellif olarak tanınır. Juan Vernet, Tabakütü'l-etıbbâ’ı tanıtmak üzere kaleme aldığı bir çalışmasında eserin son bölümünü İspanyolca'ya çevirerek yayımlamış (bk. bibi.), E. Llavero Ruiz ise 1979 yılında Granada Üniversitesi'nde hazırladığı tezinde eserin bütününü giriş ve notlar ilâvesiyle yine aynı dile aktarmıştır.

2. Tefsîru esmâ’i'l-edviyeti'l-müfrede min Kitabi Diyüsküridis. 372 (982) yılında yazılan eserin sadece bir bölümü günümüze ulaşmıştır. Eserden Ahmed b. Muhammed el-Gâfikî ve İbnü'l-Baytâr bazı alıntılar yapmış, İbn Ebû Usaybia da Diskorides'in İslâm dünyasında el-Edviyetü'l-müfrede adıyla bilinen kitabı (Materia Medica) münasebetiyle mukaddimesinin önemli bir bölümünü nakletmiştir. Burada müellif, İstifan (Stephan) b. Bâsîl tarafından Bağdat'ta Kitâbü'l-Haşâ’iş adı altında Grekçe'den Arapça'ya çevrilmiş olan Diskorides'in diğer bir kitabının Endülüs'e nasıl intikal ettiğini anlatmaktadır. Eser. Ildefonso Garijo Galan tarafından Cordoba Universitesi'nde tez olarak İspanyolca tercümesiyle birlikte neşre hazırlanmışsa da henüz yayımlanmamıştır.

3. Makale fî zikri'l-edviyeti'lletî lem-yezkürhâ Diyüsküridis fîkitâbih. Günümüze ulaşmamış olan bu kitabın, Oxford'da bulunan bir mecmuada İbn Cülcül'e ait el-İstidrâkı alâ Kitâbü'l-Haşâiş li-Diyüsküridis adlı eserle aynı olması muhtemeldir (bu risalenin bir nüshası için bk. Nuruosmaniye Ktp., nr. 3589).

4. Makale fî edviyeti't-tiryâk. Bir nüshası yukarıda sözü edilen Oxford'daki mecmuanın içinde olup panzehirler ve ağrı kesici ilâçlar hakkındadır. Ildefonso Garijo tarafından İspanyolca tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır.

(T.D.V. İslam Ans. 19/402)
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın