Kur an ve hadisin meftumları

KUR´AN VE HADİSİN MEFHUMLARI

338- Lafızların mefhumuyla istinbatta bulunmak, nasslardan istinbat yapmanın bir türü sayılmaktadır. Çünkü bunların hepsiyle yapılan istinbat da lafızdan dolup taşmaktadır. Şüphesiz mefhumların bir kısmı lafzın kendi bünyesinden, bir kısmı da o lafızdan üreyen tomurcuktan meydana gelir. Nitekim usul alimleri lafızların delaletini, birisi. "mantûk" diğeri de "mefhûm" olmak üzere iki kısma ayırmışlardır. Lafzın kendi yapısından veya lüzûmî manalarından anlaşılan şeylere mantûk, konuşulan lafzın dışında anlaşılan, fakat yine lafızdan dolup taşan hususlara da mefhûm adı verilir. Sözü, Zeydiy-ye´nin usul alimlerine bırakalım ve mantûk ve mefhûm´u mantık açısından tanımlamalarını görelim. Nitekim eî-Fusûl el-Lû´lüiyye sahibi bu konuda şöyle diyor:

"Lafzın delalet ettiği şey hem mantüktur, hem mefhûmdur. Lafzın mantık çerçevesi içerisinde delalet ettiği şey mantüktur. Buna, "mananın ash" da denilir."[1]

Bu tanımın örneği, ALLAH Teâlâ´nın:

"Ey iman edenler! Şarap, kumar, dikili taşlar (putlar),fal ve şans okları birer şeytan işi pisliktir; bunlardan uzak durun ki kurtuluşa eresinİz." (Maide 90) ayetidir. Şüphesiz bu nass mantuku ile şarap, kumar ve yüce nassda adı geçen diğer hususların haram olduğunu ifade eder. Mefhumu da şöyle tanımlamıştır:

"Mefhum, lafzın mantık alanı dışında delalet ettiği husustur. Bu da "mefhüm-u muvafakat" ve "mefhum-u muhalefet" diye ikiye ayrılır. Birincisi olumluluk ve olumsuzluk noktasında hükmü maritûkun hükmüne uyum sağlayanıdır... Bu tanım üzerinde ihtilaf edilmiş ve bunun delâletinin lafzı olduğu söylenmiştir. İkincisi ise, hükmü mantûkun hükmüne muhalefet eden bölümdür. Buna mefhûm-u muhalefet denilir."[2]

339- Şüphesiz bu açıklama, "nassın delâleti" adı verilen mefhum-u muvafakat ile mefhum-u muhalefet arasında ayrım yapmanın açıklığa kavuşturulması konusunda çok ince bir beyandır. Mefhum-u muvafakatin, yahut nassın delâletinin, veyahut bazı fakih-lerin deyimiyle birinci delâletin misali, ALLAH Teâlâ´nm şu kavlidir:

"Yetimlere mallarım verin, temizi pis olanla değişmeyin. Mallarınızı onların mallarına katarak yemeyin, çünkü bu, büyük bir günahtır." (Nisa 2) Şüphesiz bu nass mantûkuyla yetimlerin mallarının kendilerine verilmesini, velilerinin, bu mallan kendi mallarına katarak yemelerinden sakmdırmayı, böylece yetimlerin tertemiz mallarını kendi kirli mallarıyla değiştirmelerinden kaçınmalarını ifade ediyor. Ayrıca bu nassın kendisinden, mefhumuyla, yetimin malım saçıp savurmaktan ve onu koruma konusunda kusurlu davranmaktan nehyetmek anlamı çıkarılır. Bu mefhuma dayalı mana, asıl olan mantûk manasıyla uyum sağlamaktadır. el-Fusul el-Lû´lüiyye sahibi, mefhum-u muvafakat konusunda ihtilaf edildiğini belirtir. Acaba o, mantûk olan lafzın kendi bünyesinden anlaşılan hükmü elde eden delaletlerden midir ki, medlulünden, aynı kuvvete sahip bir parça olduğuna delâleti konusunda kendisine tabi olsun; şayet o lafız nass ise kendisi de nass, eğer zahir ise kendisi de zahir olsun? Bir kısım Zeydiyye fakihleri ve diğerleri bu şekilde söylerler. Şafiiler de bunlar arasındadır. Şüphesiz onlar, işaretin delâletinin, ibaretin Iüzumî manalarından anlaşılması esnasında nassın delaletinin, lafzın kendi bünyesinden anlaşılması itibariyle muvafakatin delâletini nassların işaretinden önceye alırlar. ALLAH Teâlâ´nın:

"Onların beslenmesi ve giyimi iyilikle baba tarafına aittir." (Bakara 233) ayetinin, çocuğun nesebinin babaya ait oluşunun sübûtuna ve çocuğun malı üzerinde babanın Şibh-u mülk sahibi olduğuna delâlet etmesi, ALLAH Teâlâ´nın:

"Onlara (anne ve babaya) öf bile deme; onları azarlama, ikisine de güzel söz söyle." (İsra 23) ayetindeki dövmeyi önlemenin açıklığı tarzında değildir. Diğerleri ise bu delâletin lafzın delâleti türünden olmadığı gibi, ibarenin delâleti kuvvetinde de olmadığını söylemişlerdir. Her iki görüşteki bu delâlet, mefhûm-u muhalefetinden daha güçlüdür.

Birinci görüşe göre mefhûmu muvafakat eğer nassın mefhûmu olmuşsa nasslar mertebesinde, zahirin mefhumu olmuşsa, zahir mertebesinde bulunur. İkinci görüşe göre ise nass ve zahirin ikisinden de sonra gelir. Mefhûm-u muvafakat ile hüküm vermek üzerinde, müsîüman alimleri hatta bu alimlerin yanında diğerleri de ittifak etmişlerdir. Çünkü o, lafzın kendi bünyesinden dolup taşmakta, mana yönüyle de onunla uyuşmaktadır. İbn Hazm ez- Zahirî dışında hiç kimse onunla hüküm vermeyi terketmemiştir. İbn Hazm´ın terkedişi de kural dışı sayılır. Mefhûm-u muvafakat ile hüküm verip mutlak anlamda onu mantûk lafızdan sonraya bırakmak Zeydiyye mezhebinin zahir görüşüdür. Zeydiyye İmamları da aynı görüştedir. Aynca mefhûm-u muvafakat, uygulamalı konularda mefhum-u muhalefetten önceye alınır. Çelişmeleri halinde ise gene ona öncelik tanınır. [3]

Mefhum-u Muhalefet

340- Daha önce belirttiğimiz şekilde mefhum-u muhalefeti, mantuk olan hükmün karşıt hükmünü ortaya koymakla tanımlamışlardır. Bu tanım, usulcüler cumhurunun, "kelam, hükmü bu tarz kayıtla sınırlı hale getiren bir sınırlamayla kayıt altına alındığı takdirde mantuk olan hükmün karşıt hükmünü, ifade edilmeyene tanımak" tarzındaki tanımıyla uyuşmaktadır. Nass, mantukuyla hakkında nass getirilen hükme delalet ederken, mefhum-u muhalefetiyle de nassın konumu dışında karşıt hükme delalet eder. ALLAH Teala´im:

"İçinizden, imanlı hür kadınla evlenmeye gücü yetmeyen kimse, ellerinizin altında bulunan imanlı genç kızlarınız (sayılan) cariyelerinizden alsın." (Nisa 25) ayeti, buna misal teşkil eder. Bu nass, mantukuyla hür bir kadınla evlenme imkanının bulunmaması ile sınırlandırılmış olarak cariyelerle evlenmenin helal olduğunu gösterir. Muhalif mefhumu ile de, hür kadınla evlenme imkanı bulunması durumunda cariye ile evlenmenin haram olduğunu belirtir.

Zeydiyye kitaplarının tümü, her ne kadar bir değil, birden çok menşeleri bulunsa da, bütün nevilerinde mefhumu muhalefetle hüküm verdiklerini belirtmektedir. Bütün şekilleriyle mefhum-u muhalefetle hüküm vermek, imamlarının tümünün ittifakıyla değil, ileride her türünü açıklayacağımız gibi ancak birkaç imamın görüşüdür.

Nitekim onlar, herhangi bir vasıf veya kaydın mefhumuyla hüküm vermediklerini açıkça belirtmişler, hatta vasıf veya benzerinin lafza sınır getirmek için serdedi İm ediğini gösteren bir karinenin bulunmamasının şart kılındığını net olarak ifade etmişler, bunu benimsemişlerdir.

Bu nedenle el-Fusul el-Lu´luiyye´Ğe, nass içerisinde zikredilmeyen hükmün bir amaç için terkedilmemesinin, ayrıca zaiın-ı galib, soru veya bir olay veya hatta bir emir dolayısıyla; aynca ilgi uyandırmak, korku vermek ve kötülemek, yahut benzeri bir nedenden dolayı hükümden çıkarılmamış oynaşının şart kılındığı geçmektedir.[4] Nitekim hüküm vermede, nass veya zahirden hiç birisiyle çelişmemesi de şart koşulur.

341- Hanefiyye, mefhum-u muhalefetin istisnasız bütün türleriyle hüküm vermeyi reddetmiş ve bununla ilgili olarak birkaç delil getirmiştir:

Birincisi: Şer´i nasslar, mefhum-u muhalefetle hüküm vermenin geçersizliğini gösteren deliller getirmiştir. Bunlardan birisi, ALLAH Teala´nın: "Gökleri ve yeri yarattığı günde ALLAH´ın yazısına göre ALLAH´ın katında ayların sayısı oniki olup, bunlardan dördü haram aylardır. O aylar içinde (ALLAH´ın koyduğu yasağı çiğneyerek) kendinize zulmetmeyin." (Tevbe 36) ayetidir. Burada mefhum-u muhalefetle hüküm vermek, zulmetmenin bu aylarda haram, diğer aylarda ise helal oUuğu anlamında tutarsız bir manaya götürür. ALLAH Teala´nın şu kavli de bu cümledendir:

"ALLAH´ın dilemesine bağlamadıkça hiçbir şey için "Bunu yarın yapacağım" deme." (Kehf 23-24)

Eğer mefhum-u muhalefeti ile hüküm verilseydi, varacağı sonuç, o şahıs için "inşa-ALLAH" demeden "ben o işi bir ay sonra yaparım" söylemesinin mubah olduğudur. Çünkü nehyedişte sayı (bir gün) belirtilmiş ve hüküm onunla sınırlandırılmıştır.

İkincisi; Vasıflar ve benzerleri çoğu durumlarda sadece hükme sınır koymak için değil, bilakis ilgi uyandırmak ve olayların zann-ı galibini belirtmek için getirilir. ALLAH Teala´nın: "... Ve eslerinizin anaları, kendileriyle birleştiğiniz eşlerinizden olup, evlerinizde bulunan üvey kızlarınız size haram kılındı. Eğer onlarla (nikahlanıp da) henüz birleşmemişseniz kızlarını almanızda size bir mahzur yoktur." (Nisa 23) ayeti gibi. Burada iki vasıf vardır;

a) Üvey kızların annenin yeni kocasının himayesinde olması,

b) Annenin o kocayla gerdeğe girmiş olması.

Şüphe yok ki son şık, buradaki sınırlamanın mefhum-u muhalefeti alındığında helal olma hükmünün doğacağını ifade ediyor. Ne var ki Kur´an-i Kerim, böyle bir mefhum-u muhalefetle hüküm vermemize müsaade etmiyor; bilakis helal olma hükmünü: "Eğer onlarla (nikahlanıp da) henüz birleşmemişseniz kızlarını almanızda size bir mahzur yoktur." ayetiyle açıklığa kavuşturuyor. Birinci şıktaki vasıf, hükmün normal akışı içerisinde geldi. Dolayısıyla ikinci şıkta belirtildiği gibi, sınırlamanın ortadan kalkması durumunda helal olacağı belirtilmedi.

Üçüncüsü: Hanefiler kıyasla hüküm verdikleri için, onlara göre hükümlerin illetleri belirlenmiştir. Kıyasa göre hüküm veren herkes, hükümlerin illetini de belirler. Hükümlerin illetleri belirlendiği takdirde nassın konumunun dışına taşarlar. Böylece ...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın