Mu'tezile

Mu'tezile

81- Mu´tezile´nîn Meydana Çıkışı:

Mu´tezile fırkası, Emevîler devrinde ortaya çıktı. Fakat asıl Abbasîler devrinde uzun zaman îslâm efkârını meşgul etti.

Hulefâ-yi Râgidîn zamanında ve Emevîler devrinde Irak´ta muhtelif dinlere mensup birçok milletler sakin idi. Bunlann içinde Irak´ın eski sekenesi olan Keldânîler, iranlılar, Hıristiyanlar, Yahudiler ve Araplar vardı. Bunların çoğu Müslüman olmuştu. Bâzıları Müslümanlığı, kafasında yerleşmiş olan eski malûmatın ışığında anladı, ona içine sinmiş olan renge göre yeni bir renk verdi. Kendi anlayışına göre bir inanç kurdu. Bâzıları İslâm´ı, sâf kaynağından, temiz nıenbaından aldı. Gönlüne sâfiyet-i asliyesiyle yerleştirdi. Fakat şuuru ve arzulan hâlis îslâmî değildi. Farkına varmadan eskiye meyil arzulan uyanırdı. Psikoloji bilginlerinin dedikleri gibi, şuuraltı yoluyla eski sezgiler sızıyordu. Onun için Emîrü´l-Mü´minîn Hz. Ali zamanında îslâm ülkelerinde fitneler coşup kaynaşmaya başlayınca, Irak´ta uyumakta olan o eski arzular yer yer yeniden uyandı, îçlerinde gömülü olan fikirler açığa vurdu. Irak´ta ve etrafında Haricîler ve Şîa meydana çıktı, işte bu re´y ve görüş kaynaşması içinde Mu´tezile fırkası da türedi. [1]

82- Mu´tezîle Ne Zaman Çıktı?:

Ulemâ bu fırkanın ne zaman çıktığında ihtilâf etmişlerdir. Bâzıları onun ilk meydana çıkışını şu hâdiseye bağlar: Hz. Ali´nin oğlu Hz. Hasan, Müslümanlar arasında boş yere kan dökülmesin diye Hilâfeti Muâvi-ye´ye bıraktığı zaman, Hz. Ali taraftarlarından bir kısmı siyasetten çekilerek kendilerini ibâdet ve i´tikad işlerine.verdiler. Ebû Hüseyin Terâifî: (Ehl-i Ehvâ ve Bida´) adlı kitabında bunlar hakkında diyor ki:

"Bunlar kendilerine Mu´tezile nâmını verdiler. Zirâ Hz, Ali´nin oğlu Hz. Hasan, Muâviye´ye bîat edip bütün umuru ona teslim edince bunlar Hasan´dan da; Muâviye´den de, hattâ bütün insanlardan el çektiler, evlerine çekildiler. Mescitlere kapandılar. Dim ve ibâdetle meşgul oluruz, dediler."

dediler."

Ekseriyete göre Mutezilenin başı, Vâsıl tbn-i Atâ´dır. Hasan Basrî´-nin ilim meclisinde bulunurdu. O çağlarda bütün zihinleri kurcalayan büyük günah irtikâbı nıes´elesi ortaya atıldı. Hasan Basri, görüşünü söyledi. Vâsıl, üstadı Hasan Basrî´ye muhalefet etti. Büyük günah işleyen aiel-ıtlâk nıü´min değildir, o küfür ile îman arasında bir mertebededir, dedi ve üstadının meclisinden ayrılarak mescid´de başka bir ders halkası kurdu. Bunun için onlara, ayrılan mânasına, Mu´tezile denildi.

Müsteşriklerden bâzıları ise, onlara Mu´tezile denilmesinin sebebini başka buluyorlar: Onlar dünyadan yüz çevirmiş, kendilerini ibâdete vermiş, zâhid kimseler, dünyadan ayrılmışlar, dünyadan yüz çevirip uzlete çekilmişler mânasına gelen bir vasıf imiş! Fakat bu fırkaya mensup olanların hepsi böyle değildir ki. İçlerinde mâsiyet işlemiş kimseler de var, müttakîler de var. Bâzıları ebrârdan ise, bâzıları fâcirlerden. [2]

83- Mu´tezile Mezhebi Nedir?:

Ebû´Hasan Hayyât (intişar) kitabında diyor ki: Bir kimse Mu´tezilenin esası olan beş aslı kabul etmedikçe, Mu´tezile ismini almağa hak kazanamaz. Onlar da: 1- Tevhîd, 2- Adalet, 3- Va´d ve vaîd, 4- iki mertebe arası, 5- Mârufla emir, kötülükten nehiydir. Bir insanda bu beş haslet tam olarak bulunursa o Mu´tezilî olur. Mu´tezile Mezhebinin esası bu beş şeydir. Bu yoldan ayrılan onlardan olamaz. Bu beş asıldan her birinden kısaca bahsedelim:

1- Tevhîd: Mu´tezile Mezhebinin özü ve esası budur. Ebû Hasan Eş´ârî´nin Makâlâtü´l-tslâmiyyîn kitabında dediği gibi, tevhîd demek: "Allah Dirdir, Onun misli yoktur, O işitir, görür; fakat cisim değildir. Gölge, cüsse, suret değildir. Et, kan, şahıs, cevher, araz da değildir. Renk, koku, tat, hararet, bürûdet, rutubet, yubûset, tûl, arz gibi şeylerden uzaktır, bunlar cevher ve arazın vasıflarıdır... O, her şeyi ihata eder, içine alır, mahlûklardan hiçbirinin vasıflariyle O vasfolunamaz. O, akla gelen her tasavvurun üstündedir... Alîm, kaâdir, hayy olarak devam eder. Gözler Onu göremez, vehimler Onu ihata edemez.... Tek kadîm olan O´dur. Ondan başka Tanrı yoktur. Onun ortağı ve dengi yoktur. Yarattıklarım yaratmakta Onun yardımcısı yoktur. Yarattıklarını eski bir örnekten alarak yaratmış değildir..."[3]

Mu´tezile tevhîd hususunda gayet titiz davranır. Allah eşyadan hiçbirine benzemez. Cisim ve cihetten münezzeh olduğundan âhirette Allah´ın gözle görülmiyeceğine kaanidirler. Onlarca Sıfat, Zâttan başka değildir[4]. Yoksa Kadîmlerin çok olması icabeder. Müteaddit kudemâ ise bâtıldır. Onlara göre Kur´ân mahlûktur. (Bu bahis biraz kısaltılmıştır.)

2- İkinci esasları adalettir. Mes´udî Murûcu´z-Zeheb´de bunu şöyle açıklıyor: "Allâhu Teâlâ fesadı sevmez; kulların ef´alini halketmez, Allah´ın verdiği kudretle kullar Allah´ın emrettiklerini işlerler. O ancak murad ettiğini emreder. Kerih gördüğü şeyi nehyeder. Emrettiği iyilikleri sever[5]. Nehyettiği kötü şeylerden uzaktır. Tâkatları olmayan şey-Jeri kullara emretmez. Güçleri yetmeyen şeyi onlardan istemez. Bir kimse ancak Allah´ın verdiği kuvvetle elini yumup açar. Onlara bu kudreti veren Allah´dir. İsterse alır, yok eder, dilerse halkı itaate mecbur eder, mâ-siyetten zorla meneyler. Buna kaâdirdir. Bunu yapmıyor, çünkü o zaman kullan imtihana çekmenin mânası kalmaz."

Bu esasla, kul fiilinde muhtar değildir, diyen Cehmiyye´ye cevap vermiş oluyorlar. Bunu zulüm sayarlar. Çünkü bir şahsa bir geyi hem emir etsin, hem de ona muhalefete zorlasın, böyle emirde mâna yoktur. Bir şeyden nehyedip sonra da onu yapmağa mecbur tutmak olmaz. Cebriyye ise buna kail. Bu asla dayanarak kul kendi fi´lini yaratır, dediler. Fakat Allah´ı acz´den tenzih etmek mânasını da düşünerek bu, Allah´ın kulda yarattığı ve ona verdiği kuvvetle olur, hakîkî Hâlık O´dur, dediler. Bu kuvveti kula veren Allah´dır. Allah bu verdiği kuvveti geri almağa, kaldırmağa kaâdirdir. Teklif umuru tam olsun diye bu kuvveti kula vermiştir.

3- Va´d ve vaîd: Yâni iyilik yapanlara sevap va´detmek, kötülük işleyenlere azap vermek demektir. Tevbe etmedikçe, büyük günah işleyenleri affetmez.

4- îmanla küfür arasında bir mertebe tâyini (Menziletü´n beyne nıenzileteyn) meselesi ise şudur: Şehristânî bunu şöyle anlatıyor: "Vâsıl İbn´-i Atâ demiş ki, îman birtakım iyi hasletlerin mecmuundan ibarettir. Bunlar kimde varsa sahibine mü´min denir. Mü´min, medih ismidir. Fâ-sıkta bu hayır vasıflar toplanmaz. O medih ismine lâyık değildir. Ona mü´min denilmez. Fakat fâsık, kâfir de değildir. Çünkü Kelime-i Şehâdeti söylüyor, diğer hayırlı işleri de yapıyor. Fakat o büyük günah işlemiş olduğu nalda tevbe etmeden bu dünyadan giderse Cehennem ehlinden olur. Çünkü âhirette iki zümre vardır: Bir zümre Cennet´te, diğer zümre Ce-hennem´de. Fakat fâsıkın azabı biraz hafif olur. Kâfirlerin üstünde bir yerde bulunur[6].

5- İyilikle emir, kötülükten nehy esasına gelince, İslâm dâvasını neşretmek için bunu yapmak mü´minlere vaciptir. Sapmışlara doğru yolu göstermek, azgınları irşâd etmek lâzımdır. Herkes bunu gücünün yettiği kadar yapar. Söz ve kalem sahipleri, sözle ve kalemle; kılıç sahipleri kılıçla yaparlar. [7]

84- Bu Esaslara Getirdikleri Deliller:

Mu´tezile akidelerini izahta, nakli delillere değil, aklî delillere dayanırlar. Akla itimatları o kadar çok fazla idi ki, bunu ancak şeriatın emirlerine olan hürmetleri tahdit edebilirdi. Her mes´eleyi akla vururlar, akim kabul ettiğini alırlar, kabul etmediğini bırakırlardı. Onlara bu tarzda akılla araştırma usûlü şu yollardan gelmiştir:

a) Irak´ta ve îrarfda bulunmaları; buralarda eski medeniyetlerin ve kültürlerin izleri kalmıştı.

b) Arabm gayri soylardan olmaları, ekserisi Mevâlidendi.

c) Muhaliflerine cevap verme zorunda kaldıklarından akla müracaatları.

d) Eskilerden Arapçaya terceme yapan Yahudilerle, Hıristiyanlar-la temasları olduğundan eski felsefe görüşlerinin çoğu onlara geçmişti.

Akla itimat etmeleri neticesi olarak onlar eşyanın hüsnü ve Kubhu mes´eîesinde: Güzel ve çirkin olmaları hususunda akıl ile hüküm verir, aklı hâkim yaparlardı: Maarifin iyi olduğunu akıl bilir. Maarif akıl nazarında vâcibdir. Nimeti verene şükretmek, bunu başkasından duymadan önce de, insana lâzımdır. Güzellik ve çirkinlik güzel ve çirkin olanın birer zâtı sıfatıdır[8].

Cübbâî diyor ki: MHer mâsiyet ki, Allâhu Teâlâ onu emir etmesi caizdi, onu nehyettiği için çirkin oldu. Allah´ın mubah kılması caiz olmayan mâsiyet ise lizâtihi kabihtir, cehalet gibi. Allâhu Teâlâ´nm emretmesi de caiz olan her şey Allah emrettiğinden dolayı güzel olmuştur. Ancak em-t´edümesi caiz olan şeyler ise lizâtihi güzeldir[9].

Buna göre Allah´a sâlih ve aslah = yararlı ve en yararlı olanı yaratmak lâzımdır, dediler. Cumhur ise şuna kaildir: Allâhu Teâlâ´dan ancak sâlih ve faydalı şeyler sâdır olur ve lâzım olan da budur. Allâhu Teâlâ´nın yaptığı her şey sâlihtir, faydalıdır. Sâlih olmayan bir geyi yapmak Allah hakkında mümkün değildir. [10]

85- İslâm´ı Müdafaaları:

Mecûsî, Sâbiî, Yahûdî, Hıristiyan ve sair çeşitli milletler islâm´a girdiler. Kafalarına eskiden o dinlerin talimatı dolmuştu. Bunlar onların iliğine, kemiğine işlemişti. İslâm´ı da onların ışığı altında anladılar, içlerin...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın