İstihsanın ibtali ve mesâlih-i mürsele

İSTIHSANIN ÎBTÂLİ VE MESÂLİH-İ MÜRSELE

190- Şafiî´nin Îstihsanı Çürütmesi:

Şafiî îstihsanın îbtâli adlı eserinde şöyle diyor: "Allah´ın hükmü Pey-gamber´in hükmü ve Müslüman cemaatının hükmü olarak bütün zikrettiklerim gösteriyor ki, hâkim veya müftü olmak isteyen kimsenin ancak ilzam edici bir delille hükmetmesi ve fetva vermesi caiz olur. Bu da Ki-tabla, Sünnetle veya ilim erbabının ihtilafsız olarak söyledikleri bir kavil ile veyahut bunlardan bâzısına kıyas yapma yoluyla olur. îstihsan ile fetva verilmez. îstihsan vâcib olmaz, o bu mânâlardan birini de taşımaz."

İbtâlü´l-îstihsan kitabında, Cimâu´1-îlim kitabında, Er-Risâle´de ve El-Üm kitabının içinde Şafiî´nin bu sözlerinin benzerleri vardır. Bunlar bize iki şeyi anlatmaktadır:

1- Eğer müctehid içtihadında Kitaba, Sünnete veya icmâ´a dayanmazsa veyahut bunlardan birine kıyas yapmazsa, bu istihsan olur. Çünkü bu takdirde müctehid delilin nassmın veya delâletinin verdiği şeyi değil, kendisince iyi gördüğü şeyi almış olur.

2- Sabit bir nassa veya nassın delâletinin irşadına i´timad etmeksizin istihsan yoluyla ictihad etmek, bâtıldır; bunun şeriatla bir ilgisi yoktur.

Şimdi Şafiî´nin ikinci kaziyyeyi, yâni bir nassa veya icmâ´a veyahut kıyasa dayanmaksızın istihsan yoluyla içtihadın bâtıl olduğunu isbat için getirdiği delilleri kaydetmek istiyoruz, çünkü birinci kaziyyede görüldüğü üzere, Şafiî´ye göre, istihsamn mânâsı budur. [1]

191- İstîhsanı Çürütmek Îçîn Er-Risale Ve El-Üm?de Getirdiği Deliller:

Şafiî´nin El-Um´de ve Er-Risâle´de zikrettiklerini inceleyen kimse görür ki, o, münazaralar esnasında istihsamn butlanına dâir müteaddit deliller getirmiş olup bunlar eserlerinin muhtelif yerlerinde dağılmış bir halde bulunmaktadır. Biz bulduğumuz bu delillerden altı tanesini burada özet halinde vermek istiyoruz:

a) Allâhu Teâlâ Kur´ân-ı Kerîm´de şöyle buyurmuştur: "İnsan, kendisinin başıboş bırakılmış olduğunu mu zanneder?" Hz. Peygamber Efendimiz de şöyle buyurur: "Allâhu Teâlâ´mn size emir buyurduğu hiçbir şeyi bırakmaksızın onu size emrettim sizi nehyettiği her şeyden ben de sizi nehyettim. Rûhu´I-Emîn (Cebrail) benim kalbime şunu koydu ki, hiçbir canlı rızkını tamâmiyle alıp tuketmedikge ölmez. Öyleyse rızkı güzel yollarla arayınız."

Hz. Peygamber, Müslüman toplumuna sarılıp ondan asla ayrılmamağı bize emretmiştir. Bunun mânâsı: Müslüman cemâatinin sözünden ayrılmamaktır, işbu Âyet-i Kerîme ve bu iki Hadîs-i Şerîf göstermektedir ki, Hz. Peygamber şeriatın bütününü beyan etmiş, Allah´ın emrettiği, nehyettiği şeylerin hepsini beyan ederek açıklamıştır. Allâhu Teâlâ, İslâm cemaatının ahvâline mütaallik işleri, buyruk ve yasakları ihmal etmemiş, her şeyi ya nassla veya işaret suretiyle beyan buyurmuştur. İctihad sabit bir nassa dayanır. Nassla sabit bir şeye kıyas yapılır. Aksi halde bu eksik bir beyan olur. Bu ise sahîh değildir. Allâhu Teâlâ insanları başıbog bırakmış değildir; insan mükelleftir. Hz. Peygamber buyrukları ve yasakları beyan etmiştir. Öyleyse istihsan yoluyla ietihad bâtıldır. [2]
b) Allâhu Teâlâ söyle buyurur:"Allah´a itaat edin, Resulüne de itaat edin.", "Kabbın tarafından sana vahyolunana tabi´ oL", "Peygamberce itaat eden, Allah´a da itaat etmiş olur.", "Peygamber size ne getirdiyse onu alın, sizi neden nehyettiyse ondan da sakının.", "Onların arasında Allah´ın inzal ettiğiyle lıükmedesin ve onların arzu ve heveslerine uymayasın." Bütün bu âyetler göstermektedir ki, mü´mine Allah´ın Ki-tâbı´na ve Peygamber´in Sünnetine uymak düşer. Bu ikisinden başkasına uymaz. Nass ve delâlet suretiyle tafsîlan veya icmâlen olsun, küllî ve cüz´î beyan yoluyla olsun bildirilen hükümlere tabi olmak farzdır. Bu ikisinden başka tabi´ olunması vâcib olan yoktur. Kıyas, Kitab ve Sünnete tabi´, olmak demektir. Çünkü kıyas, mânâ ve illet bakımından bu ikisinin delâlet ettiklerine hamletmek demektir. îcmâ´, hüccet olma kuvvetini Hz. Peygamber´in Sünnet-i Şerîfesinden almaktadır. îcmâ´la amel etmek de Sünnete tabi´ olmak demektir. İstihsanda bu ikisinden birine ilhak etme bulunmadığından ve bunu almağı tecviz eden bir nass da olmadığından, istihsan yoluyla ictihadda bulunmak, Kitâb´ın ve Sünnetin getirdiklerine re´y ile ziyâde yapmak demektir. Halbuki Kitab ve Sünnetin nassiyle sabit veya istinbat yolunca sahîh bir surette nassların delâlete çıkarılan hükümlerden başkasına tabi´ olmağa kimse Uzam edilemez [3]

c) Kendi heves ve arzusuna göre değil, Allah´ın vahyiyle konuşan Hz. Peygamber, dînî mes´elelerde istihsan yoluyla hüküm vermezdi. Hakkında henüz vahy inmemiş ve hükmü bildirilmemiş bir mes´ele kendisine arz olununca istihsan ile hüküm vermezdi. Hakkında âyet bulunmayan bir hususun hükmü sorulunca vahiy beklerdi, vahiy nazil olmadan cevap vermezdi.

Evs b. Sâmit´in karısı gelerek Hz. Peyganıber´e Evs´ten şikâyet etti. Ona cevap vermedi, nihayet şu âyet-i kerîme nazil oldu: "Kocası hakkında seninle tartışan ve Allah´a şikâyette bulunan kadının sözünü Allah işitmiştir. Esasen Allah konuşmanızı işitir, doğrusu Allah hor şeyi işitir ve görür, İçinizde karılarım annelerinin yerine koyarak haram sayanlar bilsinler M, kanlan anneleri değildir. Anneleri ancak onları doğuranlardır. Doğrusu o söyledikleri kötü asılsız bir sözdür. Allah şüphesiz affedicidir» bağışlayıcıdır, Karılanıu annelerinin yerme koyup haram sayarak oulan boşamak isteyip sonra sözlerinden dönenlerin, eşiyle temas etmeden bir köle âzââ etmeleri gerekir. Bu size öğüdâtlr. Allah işlediklerinizden haberdardır. Köle bulanuyanra, eşiyle temastan önce birbiri ardınca iki ay oruç tutması gerekir. Buna giicö yetmeyen altmış fakiri doyurur. Bu kolaylık Allah´a ve Resulüne inanmış olmalarındandır. Bunlar Allah´ın hudududur. înkâr edenlere can yakıcı azap vardır." [4]

Kadın Hz. Peygamber´e gelip, kocasının: "Bana anamın sırtı gibisin, haramsın." demesinden şikâyet ettiğinde, Peygamber Efendimiz îstihsan yaparak ona cevap vermedi, Arapların âdeti üzere bunun, haram olduğunu bildirmedi, vahiy gelmesini bekledi. Bu hususta bu güzel bir örnektir.

Yine bu kabilden, Aclânî, Hz. Peygamber´e gelerek kendi karısına kazf etti, namussuzluk isnadında bulundu. Hz. Peygamber ona hemen cevap vermedi, nihayet liân âyeti indi:

"Kanlarına zina isnad ed&p de kendilerinden başka şâhidlerl olmayanların şahitliği kendilerinin doğru sözlülerden olduğuna Allah´ı dört defa şâhid tutmasiyle olur. Beşincisinde: Eğer yalancılardım ise Allah´ın la´ne tinin kendisine olmasını diler. Kocasının yalancılardan olduğuna Allah´ı dört defa şahit tutması, cezayı kadından savar. Beşincisinde kocası doğrulardan ise kendisinin Allah´ın gazabına uğramasını diler." [5]

Böylece kazf etmenin hükmü bildirildi, böyle bir durumda kan koca Hân yapacaktır. Hz. Peygamber bu hükmü kendi re´yine göre istihsan yaparak bildirmedi. Eğer bir kimsenin istihsan. ile hüküm vermesi caiz olsaydı, bunu Peygamber´in yapması daha evlâ olurdu, istihsânin iktizâsına göre hüküm verirdi, gökten vahiy beklemezdi. Fakat ö bekledi. Öyleyse her müetehidin istihsandan vazgeçmesi, istihsan ile hüküm vermemesi lâzamgelir. Müetehidin ancak Allah´ın Kitâbi´ndan, Peygamberin Sünnetinden alarak veya icmâ´a ve nasslara göre yapılan kıyasa dayanarak hüküm vermesi gerekir. [6]

d) Hz. Peygamber, onun bulunmadığı bir yerde kendi istihsanîarma göre hüküm veren ashabın bu tutumunu hoş görmemiştir. Bir seriyye, bir elçi gönderdiği zaman Allah´a, Resulüne ve âmirlerine itaat etmelerini emrederdi: Âmirleri Allah´a ve Resulüne itâattan çıkmadıkça ona itaat gerekir. Bâzı gazalarda ashâbdan bâzılarının yaptıklarını hoş görmedi. Bir ağaca sığınan adamı yakmalarını beğenmedi. Kılıç altında dahi olsa Müslüman oldum, diyen kimseyi öldürmelerini hoş karşılamadı [7] Eğer nassa veya kıyasa dayanmaksızın istihsan yoluyla ietihadda bulunmak caiz olsaydı, Hz. Peygamber Ashâb-ı Kirâm´m bu yapışlarını reddetmez, tutumlarım inkâr etmezdi. Onları hakkı aramada yanılmışlar i´tibar etmezdi.

e) îstihsamn kayıd ve zabtedilmiş bir kaidesi yoktur. Hakkı bâtıldan ayırmak için bir ölçüsü de yoktur. Eğer her müftünün, hâkimin, müo-tehidin; nass bulunmayan hususta istihsan yapması caiz olsaydı o zaman iş karmakarışık olurdu. Bir olay hakkındaki hüküm, şahısların istihsânına göre değişik olur. Bir mes´ele hakkında türlü türlü hükümler ortaya çıkar. Bunların bir zabt ve rabtı olmaz, hak olanı beyan eden, doğru olanı bildiren bir Ölçü bulunmaz. Şerîatlan anlama yolu bu değildir. Dînî hükümler böyle yorumlanmaz ve açıklanmaz [8]

Kıyas da muhtelif hükümlere götürmektedir, diye Şafiî´ye bir i´tiraz yapılamaz. Çünkü kıyastaki ihtilâf bu kadar önemli ve farklı değildir. Çünkü hükmü nassla bildirilen bir seyîe hakkında nass bulunmayan bir şey arasındaki benzerlik vasfına, müşterek illete göre kıyas yaparak hüküm vermek, bu iki ayrı mes´eleyi birbirine yaklaştırmaktadır. Bunların arasında esas tutulması kaabil birtakım kaideler bulmak mümkündür. Halbuki istihsanda, üzerinde ittifak edilmesi mümkün bir kaide kurmağa, bir rabıta ve zabıta bulmağa imkân yoktur.

f) Kitâb´ı, Sünneti ve kıyas yollarını bilen bir müetehidin istihsan yapması makbul ve muteber olsaydı, bunun, Kitâb´ı, Sünneti bilmeyen, ulemânın ihtilâf ve ittifak ettikleri mes´elelere, icmâ´ ve kıyasa vâkıf olmayan biri tarafından da yapılması caiz görülürdü. Çünkü bunun dayanağı, esası akıldır. Akı...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın