10. Delil şeddi zeria

10. DELİL : ŞEDDİ ZERİA

218- Şeddi Zeria Ne Demektir?

Bunda Niyete Değil, Neticeye Bakılır:

İmam Mâlik in fıkıhta çok itimad ettiği delillerden biri de budur.

İmam Ahmed de ona yaklaşmaktadır. Önce onun mânasını ve kısımlarını öğrenelim, sonra da onu delil sayan kaynağı bilelim.

Zeria: Vesile demektir. Şeddi Zeria: Vesileyi kaldırmak, sebebi tıkamak demektir. Harama vesile olan haramdır, vacibe vesile olan vacibdir. Fuhuş haramdır, ecnebi kadının avrat yerine bakmak haranv dır, Çünkü fuhşa vesile olur. Cuma namazı farzdır, namaza gitmek için yürümek de farzdır, gitmek için alış verişi bırakmak da farzdır. Farz haccı ifa için Kabe´deki hac merasimini yapmak farzdır. Bunun izahı şöyledir: Hükümler iki kısım olur: Maksatlar ve vesileler. Aslında maslahat ve zararı havi olan şeyler maksattır, hükümden maksat bunların kendisidir. Bir de onlara götüren yollar vardır. Bunlar vesiledir, vasıtadır, ancak bunlar da maksadın hükmünü alır. Harama götüren haram, helale vesile olan helal olur. Ancak bunlar hüküm bakımından maksattan daha aşağıda kalır. Karâfî şöyle der: Üstün maksata götüren vesile de üstündür, kötü maksada götüren vesile de kötüdür. Onda olana sebeb de ortadadır.[1] İbnü Kayyım, bu değerli asılı, güzelce şöyle anlatır:

«Maksatlara madem ki bir takım vesilelerle, sebep ve yollarla ulaşılıyor, o yollar da maksada tâbi olur, onun hükmünü alır. Haram ve helal olan şeylere vesile olanlar da onlar gibi memnu´dur, Çünkü birbirlerine bağlıdırlar. Taat ve sevaba vesile olanlarda, onlara sebep olduklarından onlar gibi matlub ve sevilen şeylerdir. Maksada vesile olan maksada tabiidir, her ikisi de maksud olur. Biri maksad olarak, diğeri de vesileolarak hüküm alır. Rabbimiz bir şeyi haram ederse, ona götüren vesile ve yollar da haram olur. Çünkü haramdan sakınmak ancak bu suretle gerçekleşir. Eğer ona vesile olan şeyleri mubah kılmış olsa. bu haram kılmakla zıd düşer, bir nevi´ teşvik olur. Allah´ın hikmeti ile bu asla bağdaşmaz. Dünya hükümdarlarının siyaseti bile bunu yapmaz. Çünkü onlardan biri ailesini, askerlerini veya teb´asını birşeyden me-netse de sonra o yasak olan şeye götüren yollan, sebepleri mubah kılsa, bu tenakuz olur. Maksadının tersi hasıl olur. Doktorlar, bir hastalığı tedavi için o hastalığa sebep olan şeyleri yasaklarlar, yoksa tedavi etmeyi başaramazlar. Hikmet, maslahat ve kemalin en üst derecesinde olan bu dini, sen ne sanıyorsun? Elbet en iyisini yapar. Onun kaynaklarını düşünen bilir ki, Cenab-ı Hak ve Peygamberi harama vesile olan yollan kapamış, onları da yasaklayıp haram kılmıştır.[2]

Şeddi Zeria´de asıl olan, fi´lin doğuracağı neticeye bakmaktır. Eğer o filde bir fayda ve maslahat varsa ki, insanların birbiriyle olan muamelelerinde maksad ve gaye budur, o fi´l maksud olan güze! bir şeydir. Eğer kötülük doğacak, zarar gelecekse, o dâ gelecek zarar nisbetinde haram olur. Bu hususta fi´lin maksat ve niyetine bakılmaz, o işten doğacak neticeye ve işin semeresine bakılır. Niyetine göre ahirette sevap veya ikab görür, fakat fi´lin neticesine ve verdiği meyveye göre dünyada o iş ya yasaklanır, ya müsaade alır. Çünkü dünyada işler vardır ki. onda iyi niyete bakılmaz, işin neticesine bakılır. Mesela bir kimse iyi niyet ve ihlas üzere putlara sövse, niyetine göre sevap umar. Fakat Allahu Teâlâ bunu yasakladı. Çünkü müşriklerin kinini körükler. Onlar da Allah´a küfür ederler, kötülüğe sebep olur diye bunu menetti: «Allah´tan başkasına dua edenlere sövmeyin, onlarda bilmeyerek düşmanlık göstererek Allah´a söverler.» Bu yasaklama, iyi niyetler için değil, neticenin vukuu mülahazasıyla olmuştur.

219- Umumun Menfaati Daima Tercih Olunur:

Bu yasaklamadan da görülüyor ki, günaha ve fesada sebep olan vesiie de niyete bakılmaz, fi´li netice dikkate alınır, onun vereceği meyveye bakılır. Allah Teaia iyi niyeti bilir, fakat neticeye göre hüküm verilir. Kişi mubah bir fi´lle kötü birşey kasdedip yaparsa, bu Allah ile onun arasındadır, onu başkası bilip onun tasarrufunun batıl olduğuna hük-rnedemez. Mesela, bir kimse ticarette rakibini batırmak için malım ucuzlatır, bu mubah bir iştir, fakat başkasına zarar verdiğinden günaha vesiledir. Bununla beraber bunun batıl olduğuna hüküm olunamaz yani yargı yoluyla bu engellenemez. Niyeti kötü olduğundan bu şer bir iştir. Fakat diğer yandan da faydası otur, halk ucuza mal alır, fiyatlar düşer, adam malını satar, ticaret biraz canlanır.

Prensip olarak Şeddi Zeria´de, niyete, şahsın maksadına bakılmaz. Bunda umumun menfaatına ve umumi zararın define bakılır. Maksatla beraber neticeye veyahut sadece netice dikkate alınır, Şâtıbî şöyle bir faraziye ortaya atar: Adam kendi faydasını, başka birisinin zararını kasdediyor, bunda ne umumi fayda, ne´de umumi zarar var. Şöyle ki: İslam´da zarar ve zararla mukabele olmadığından, başkasına zarar kasdettiği için bu men´ olunur. Fakat diğer yandan bunda kendisi için de fayda vardır. Burada kendi faydasıyla başkasının zararı bir arada toplanıyor, başkasına zarar olduğundan men´ olunur mu? Yoksa kendisine fayda olduğundan, asıl olan da mubah olmak olduğundan, buna göre aslı üzere yapmak caiz, sadece kötü niyetinden ötürü günaha girmiş olur mu? Bunda ihtilaf var. Şöyle ictihad olunabilir: Eğer bu işi yapmadan da kendi faydası sağlanacak, o zarar defi olunacak ise, o zaman o işten men´ olunur. Çünkü bu işi yapmakta başkasına zarar var, vazgeçmekte ise ona zarar yok...[3] (Buna benzer bir mesele: Bir kimse, komşusunun güneşine, aydınlığına ve havasına mani olacak şekilde duvar yapması böyledir).

220- Şeddi Zeriâ, Maslahatı Celb Kaidesini Gerçekleştirir:

Bu sözlerden anlıyoruz ki, Şeddi Zeria da niyet izin ve men´i de işin cevheri olarak itibar olunmuyor. Burada neticeye ve hasıl olan meyveye bakılıyor. Eğer işte umumun faydası varsa, vacib olur, fesada sebep olursa, yasaklanır. Çünkü fesad memnu´ olduğu gibi ona götüren şey de rnemnu´dur, maslahat matlubdur, ona sebep de matbuldur. Bu açıdan bakınca bu asıl, yani Şeddi Zeria kaidesi, bundan önceki asıl yani maslahatı celb, zararı defi kaidesini gerçekleştirici bir asıldır. Dinin amacı, vicdanlara hakim olan dinin hükümleri uyarınca, dünya maslahatlarını sağlamak, nerede olursa olsun fesad ve zararı defetmek olduğundan, bu maksadın husulüne vesile olan. maslahatı ceib, zararı defeden şeye götüren şey de maksat olur. Umumun faydasını sağlamak, insanların büyük bir kitlesine zarar vereni kaldırmak dinin amacı-dır. Onun için bir şahıs için mubah olan bir menfaat, eğer umumun zararına sebep olursa o men´ olunur. Çünkü umumun faydası tercih olunur. Pazar yerine gelmeden malları yolda karşılayıp almak yasaktır. . Bu aslında mubah ise de, yolda almakta, satanı aldatmak, halka zarar vermek, pazarda kıtlık yaratmak vardır. Bu Şeddi Zeria için yasaklanır, bazısının iyi niyeti, olsa da ona bakılmaz.

221- İbni Kayyımın Vesileleri Taksimi:

İbni Kayyım, neticelerine göre vesileleri dörde ayırmıştır: Zarara götüren fi´il ve kaviller iki kısımdır:

1- Aslında zararlıdır. İçki sarhoşluğa sebep olur, namuslu kadına laf etmek iftiraya sebeptir. Zina tohumun karışmasına, neslin bozulmasına sebeptir. Bu fi´iller ve sözler böyle zarar ve fesadlara sebeptir, bunların başka türlüsü yoktur.

2- Aslında caiz veya müstehab bir şeye mevzudur, fakat ya harama kasden vesile yapılır veya kasdsız vesile olur. Hülle kasdıyla nikah kıymak veya riba kasdıyla beyi akdi yapmak birinci nev´idendir. Müşriklerin tanrılarına, yüzlerine karşı sövmek ikinci nev´idendir. Sonra Zeria´nın bu kısmı da iki nev´idir. Fi´ilin maslahatı, zararından râcih olur,o da dört kısımdır.365

1- Yasak olan şey behamehal fesada götürür, şarap içmek, kazfde bulunmak, zina yapmak gibi.

2- Caiz olan şeyi fesada vasıta yapmak.

3- Caiz olan şey bazen fesada sebep olabilir, fakat maslahat yönü râcihdir.

4- Zarar ve fesad yönü râcih olur.

Bu kısımlar, akil açıdan böyledir) Fakat birinci kısım Zeria´dan sayılmaz, onlar maksad nev´indendir. Çünkü şarap, zina, kazf; bunlar riba, batıl yolla insanların malını, yemek, gasb; hırsızlık gibi haddizatında mefsedettir, zarardır. Başka bir zarara vesile olan şeylerden değildirler, onların kendilerinden daha büyük fesad mı olur?

Bizim sözümüz, fesada zarara vesile olup da defi ve men´ olunan şeyler hakkındadır, ki onlar da Şeddi Zeria denenlerdir. Bunlar maslahatı celb, zararı def´r sebepleri olur. Karâfi bunlara (Feth-i Zeria) adı verir. Onun tabirince -birazda haklı olarak- zarara sebep olanlara Şeddi Zeria, maslahata sebep olanlara Feth-i Zeria demek doğrudur.

222- Şâtıbî´nin Taksimi:

Birinci Şeddi Zeriâ´dan sayılmaz, Çünkü kendisi mefsedet. Kalan üç kısma bakalım. Niyet, dünyevi bakımdan Şeddi Zeria´da itibara alınmaz, sevap ve ikab bakımından itibara alınır. Biz dünyevi hükümleri dikkate aldığımızdan, Şâtıbî´nin taksimini muteber tutup terettüp eden zarar veya âmilden başkasına gelen zarar bakımından onu dinleyelim: «Şâtıbî dört kısma ayırmıştır:

1- Yapması kafi zarar getirir. Ev kapısının ardına karanlıkta kuyu kazmak gibi, eve giren oraya mutlaka düşer.

2- Yapması, zarara nadir hallerde götürür, içine düşmek ihtimali az olan yere kuyu kazmış, ekserisi zarar vermeyen yiyecek maddeleri satmak gibi.

3- Zannı galibe göre ekseriya zarara vesile olan şeyler, fitne zamanı silah satmak, şarapçıya üzüm satmak böyledir. Bunlar kati değilse, zannı galibe göre zarara vesiledir.

4- Yapması çok defa zarara sebep olur, fakat bu çokluk, daima zarara götürmeyi zannedecek dereceye ulaşmamıştır. Ribaya götürebilecek riba, şüpheli sat...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın