Kavillerin ve rivayetlerin çokluğu

KAVİLLERİN VE RİVAYETLERİN ÇOKLUĞU

76- Kavil ve Rivayetlerin Çokluğu Sebebi:

Hanbeli Mezhebinde kaviller ve rivayetler gerçekten çok. Bunun sebepleri şunlardır:

a- İmam Ahmed (Allah razı olsun) takva sahibi bir zattır, dinde bıd´atı sevmez, kuvvetli açık delil olmaksızın fetva vermezdi. Fetva vermek zorunda kalınca cevapta tereddüt ederdi. Bazen reyiyle fetva venr, sonra o hususta bir eser bulur, o da verdiği fetvaya muhalif ise, Hadise uymak için o fetvadan dönerdi. Bazı döndüğü o ilk fetvayı kime verdiğini hatırlamaz, böylece ondan bir mes´ele için iki kavil ortaya çıkardı. Ve bu nakil olunurdu. Gerçekte onun reyi bir, fakat rücu´u bilinmiyor

b- Ahmed kendisi bazen mesele hakkında iki kavil bırakırdı. Çünkü bu mes´ele hakkında sahabeden muhtelif ıkı kavil var, birini diğerine tercih edecek neden yok, böylece sahabeden menkul iki rey haliyle kalırdı. Bu reyler ikiden fazla olabilirdi İbni Kayyım bu konuda şöyle

der: «Sahabeden muhtelif kavil olunca, bunlardan kitap ve sünnete en yakın olanını seçerdi, onların dışına çıkmazdı. Bu kavillerden birini daha muvafık olduğunu açıkça meydana çıkarmaz, o zaman ihtilaflı nakleder, birim kesin hükmetmeydi. Bu mes´ele ondan böylece nakil olununca ıkı rivayet ortaya çıkmış oldu. Çünkü o, bir tercih yapmadan iki rey bıraktı, ona mensup iki kavil kaldı.[1]

c- Onun talebeleri fıkha dair görüşlerini: Onun kavillerinden fiillerinden, cevaplarından, aldılar. O fiil ve cevabın delalet ve kasdetmediği bir hüküm anlaşılabilir. Böylece de ihtilaf doğar. Rivayetler çoğalır, Ahmede mensup kaviller muhtelif olur. Bunun bir zararı olmaz, çünkü tahkiki mümkün, tercih yapmak imkanı da var.

d- İmam Ahmed bir olay hakkında esere uygun fetva verir, sonra ikinci bir olayda, ahval ve şartlara İcabi daha uygun görerek ona muhalif fetva verir. Raviler, ortada iki görüş buluyorlar. Durum icabı öyle olduğunu fark etmiyorlar. Gerçekten arada ihtilaf yok. Zaman ve şeriatten »doğma bir İhtilaf bu. Her fetva yerine göre uygundur. Eğer Ahmed´in fetvalarını toplayanlar, fetvanın sorulusu ile ilgili hususları inceleseler, bir çok farkların bu gibi zaman ve şartların gereği olduğunu görürler. Fahreddin Razi, İmam Şafiî´nin eski mezhebi-yeni mezhebi arasındaki farkları bu görüşle açıklamıştır, İmam Ahmed için de ayni şey vakidir.

e- İmam Ahmed bazen kıyasa, daha geniş deyimle reye baş vurmağa mecbur olurdu. Rey yolları ise muhteliftir. Onun görüşüne göre reyler değişik olur, her iki ihtimali de zikreder bunlar ondan naklolunur. Böylece kaviller çoğalır.

77- Ulemaya Düşen Vazife:

İşte bunlardan dolayı ona nisbet olunan fıkıh Mecmuası´nda kaviller ve rivayetler çoğalmıştır. Sonradan talebeleri onları toplamışlar. Birbirleriyle karşılaştırmışlar, tercih yapmışlar, bazı rivayetleri tashih etmişler, kalanını reddetmişlerdir. Yukarıda gördük ki, Hallâl bir kavli seçip, aldı talebesi Abdülaziz başka kavli aldı, başka rivayeti seçti. Kadı İbni Ebû Ya´lâ da bazen talebenin, bazen üstadın görüşüne katılıyor. Kavillerin ve rivayetlerin böyle çokluğu Hanbeli ulemasına fıkıh çalışmalarında iki kapı açtı:

1- Ulema bir takım kaideler vazedip bazı kavillerine, onlara göre öncelik tanımak, bazı rivayetleri tashih etmek istediler.

2- Onlar bu çalışmalarını yaparken, Hanbeli fıkhının özelliğini gösterir bazı usuller de tesbıt ettiler. Bu umumi kaideleri ilende yerin de göreceğiz.

78- Kavillerin ve Rivayetlerin Nakil ve Tercihi:

Ahmed´den rivayetler muhtelif, kaviller muhtelif, mes´eleler ihtilaflı oldu. Onun bazı sözlerini yorumlarken verdiği cevaplarda da ihtilafa düştüler. Çünkı ibare, haram olduğunda sarih değil veya talep ile farz eylemiş mi, yoksa nedib için mi,bu kesin değil. Mesel (lâ yenbegi-yakışmaz) sözü cevaplarında çok geçer. Bazıları bundan muradın haram olduğunu söyledi, ekseriyet bunu kerahat anlamına aldı. Ulemadan bazıları ise bunun yerine göre karinelerle yorumlanmasını istediler, zira bir çok tabirler böyledir, okuyucu onları hal ve siyak karinelerinin yardımıyla anlar. Karineler sözün manaya delaletine yardımcı olur. Önce kavillerin ve rivayetlerin tercih yolunu görelim, sonra ibareleri anlamak ve maksadı beyan etmeği ele alalım;

79- Muhtelif Kaviller Karşısında Ne Yapılır?:

Rivayetler çok olunca, ulema bunları senedinin kuvveti bakımından birbiriyle karşılaştırırlar, senedi kuvvetli olanı daha sahih kabul edip alırlar, ona aykırı olanı reddederler. Eğer ikisinin arasını bulmak mümkünse, birleştirilir. Rivayetlerin senedi kuvvetçe birbirine eşit ise, birinin diğerine tercihi bilinmiyorsa, o zaman mes´ele hakkında iki rivayet kalır. İlmin yaptığı budur. İmam Ahmed´in kavilleri için de ayni yolu tutacağız.

Ulema dediler ki: Bir mes´ele hakkında İmam Ahmed´den birkaç kavil varsa, mümkün olduğu kadar aralan bulunur. Mesela ammile hâs muarız ise, o zaman hususi olan umumi olana hamlolunur. Has âmı tahsis eder. Has olan kendi ölçüsünde kalır, âmm olan, hasın medlulüne girmez. Yine bunun gibi mutlak, mukayyede hamlolunur. Kavillerden biri mutlak, diğerinde mukayyed ise, o alınır. Yine böylece: Kavillerinden birinde hüküm âm olur: Mesela umumi bir lafızla batıl veya haram olduğu söylenmiş, diğer bir kavilde bazı ahvalde batıl veya haram denilmiş, bu o şarta göre yorumlanır. İşte böylece imkan bulunduğu takdirde, iki rivayet birbiriyle tevfik cihetine gidilir. Çünkü asıl olan,´ imamın bir mes´ele hakkında bir kavli olmasıdır, iki değil. Tevfik mümkün oldukça böylece taâruz kalkar.

80- Muhtelif Kavilleri Tevfik Yolları

Muhtelif kaviller arasında tevfik mümkün değilse, o zaman her kavlin tarihine bakılır. Eğer tarih bilinirse, o zaman sonraki tarihli kavil, eski kavli iptal eder, nesh eder. Birinci kavil mensuh, ikincisi nasih olur. Birinci kavlinden rücu´ etmiş demektir. Çünkü daha kuvvetli bir delil bulunca, o batıl olmuştur. Böyle olunca rücu´ ettiği bir kavil ona nisbet olunarak iki kavil var denemez. Tashihi füru´ kitabı sahibi: Sahih olan bu görüştür, diyor. [2]Bazı ulemaya göre ise bu gibi durumda her iki kavil de ona nısbet olunur. Böylece mezhebde ona nisbet edilen iki kavil bulunur. Mecdeddin İbni Teyyime (Bu büyük İbni Teyyime´dir) diyorki: «Onların sözlerini düşündüm. Bunu mezhebine uygun buldum. Ondan rücu´ söylense de böyle. Füru´ kitabında da böyle geçer.»[3]

Buna kail" olanların görüşüne göre, birbirine benzeyen mes´eleler arasında onları birbirinden ayıran ince farklar vardır. İmam Ahmed bu iki benzer mes´ele hakkında başka başka fetva vermişse, ikisi arasında . zaman ve şart bakımından fark varmış demek olur. Birinci hakkında fetvayı verdikten sonra ikinci olayda şartlar değişikti, onun için ona yeni bir fetva verdi. Bu iki mes´ele benzer ise de, bu zahirde böyledir. Halin değişmesi sebebiyle birinciden rücu´ ettiğini tasrih etmese de, ikinci fetva yenidir. Bu halde mes´ele hakkında iki kavil olur ve Ahmed´e nisbeti makuldür.

İki kavlin tarihi bilinirse ve arada zaman farkı varsa böyle yapılır. Fakat tarih bilinmezse, hangisi evvel veya sonra bulunamazsa, bu iki kavlin ayrı iki olay hakkında olduğu kabul olunur. Ve mezhepte iki kavil bulunur. Diğer bir kısım ulemaya göre: Mes´ele hakkındaki kavil birdir. Çünkü iki kavil, delil kuvvetine göre tercih olunur. Hanbeli Mezhebi kaidelerine göre delili daha kuvvetli olan kavil, İmam Ahmed´e nisbet olunur, diğeri reddedilir.

81- İki Görüşün Özeti;

Özet olarak şunu diyebiliriz; Olayaların çokluğu dolayısıyle kavillerin müteaddit olması konusunda Hanbeli uleması iki gruptur.

1- Bir kısmı muhtelif kavilleri hoş karşılar, kavillerin arasını tevfik mümkün olmazsa, o zaman bu müteaddit kaviller kabul edilir. İmama mensup bu kavillerin çokluğu, onun kemaline bir delil sayılır. Çünkü o din hususunda çok ihtiyatlıydı. Takvası sebebiyle fetvada tereddüt ederdi. Tereddüt edenin kavilleri de çok olur.

2- Bir kısım ise, müteaddit kavilleri birleştirmeğe taraftardı. Tarih belli ise, sonraki tarihli alınır, mümkün değilse kaviller mukayese edilir, delilli kuvvetli olan kabul edilir, mezhebin kaidelerine uygun düşen alınır. Eğer bu da mümkün olmazsa, o zaman mezhepe uygun kavil kalır. Bu , mecbur kalınınca tutulan bir yoldur. Asıl olan müctehidın bir mes´ele hakkında bir kavli olmaktır. Eğer içtihadı sonucu, mes´ele hakkında kesin bir karara varamazsa, o mes´ele de içtihadı yok, hükmü yok demektir. Çünkü ıctihad, Neyli maksad ıçm bezli mechuttur. İctihad hüküm vermek içindir ve hüküm birdir. Öyleyse imamın kavli bir olmak gerekir, ona iki kavil nisbet edilemez. Eğer bir mes´ele hakkında muhtelif rivayetler varsa, aralarında tercih yapılır. Kuvvetli olan alınır, tercih mümkün olmazsa, o zaman birinci kısım ulemaya göre ikisi de kabul olunurlar, diğerlerine göre ise, mezhebin usul ve kaidelerine uygun olan alınır, diğerleri reddolunur.

82- İbarelerini Anlama Yolu:

Bir mes´elede muhtelif rivayetler olunca ve birbirine benzer mes´elelere dair kaviller de ihtilaf varsa, tutulacak yol hakkında Hanbeli Mezhebi ulemasının görüşleri bunlardır. Onların sözlerini açıklayıcı niteliğindeki bu satırlar maksatlarını açıklar sanırım.

Şimdi de ikinci mes´eleye gelelim: Onun ibarelerini anlama, sözlerinde hüküm çıkarma yolu. Çünkü mezhebin fıkhını kendisi yazmadı. Onun sözlerinden, fillerinden, rivayetlerinden ve ibarelerinden alındı, Hadise dayalı olan bu fıkıh, âsâr yanında bazı fukâhâ kavillerine yer verdi. Şimdi ulemanın bunları nasıl tefsir ettiklerini, nice anladıklarını belirtelim ki, okuyucu bu büyük mezheb imamının yazma usulünü bilsin...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın