Hanefiyye Mezhebinde Akvâlin Çokluğu

HANEFİYYE MEZHEBİNDE AKVÂLİN ÇOKLUĞU

79- Ebû Hanîfe´nin Ashabının Kavîllerînîn Çok Olması Ve Bunun Sebepleri

Hanefiyye Mezhebinde kaviller pek çoktur ve muhteliftir. Kaviller muhtelif olduğu için birbirine mübayin hükümler de vardır. Ebû Hanîfe´den ve ashabından muhtelif rivayetler naklolunuyor. Bazan bir mes´ele hakkında bir hüküm rivayet olunuyor. Başka bir rivayette ona muhalif bir hüküm rivayet ediliyor.

Mezheb imamları birbiriyle ihtilâf etmişlerdir. Ebû Hanîfe´-ye bâzan Ebû Yusuf´la Muhammed muhaliftir. Bazan Züfer üçüne muhalefet eder. Ebû Yusuf´la Muhammed´in birbiriyle ihtilâf ettikleri olur. Hattâ bir mes´ele hakkında bâzan Ebû Hanîfe´den iki re´y rivayet olunur, bunlardan birinde rücû, ettiği söylenir, bâzan bu rücû´ sabit olmaz. Hangi re´y daha eski, hangisi yeni bu da bilinemez. Talebelerinden her biri hakkında da ayni şey vârid-dir. Sonraları mezhepde ictihad yapanlar da, mezheb imamlarından hükmü naklolunmryan mes´eleler hakkında hüküm verirken, aralarında ihtilâf etmişlerdir. Hattâ onlar bâzan mezheb imamlarının örfe dayanarak vermiş oldukları hükümlerde onlara muhalefet bile etmişlerdir. Çünkü örf değişmiştir, öyle ki şayet mezheb imamları onların ´asrında bulunsalardı, onların hükmünün aynini verirler, onların dediklerini derlerdi.

Hanefiyye mezhebinde kavillerin bu kadar çok olması ´sebeplerini dört kaide hâlinde toplamak mümkündür:

1- Rivayetlerin ihtilâfı,

2- Bir mes´ele hakkında îmâm-ı A´zanYdan müteaddit kaviller nakli,

3- Bir mes´elede imamların muhtelif hükümler vermesi,

4- Tahrîc yapanların ihtilâfı, ve bâzan imamlara muhalefet etmeleri.

Bunlardan her birini biraz izah edelim.

80- Rivayetlerin Muhtelif Olması Sebebî

Rivayetlerin böyle, muhtelif oiması acaba neden ileri gelmişti? Ebû Hanîfe´nin fıkhından bahse başlarken onun fıkhım kendisinin tedvin etmediğini söylemiş, onun akvâlinin talebeleri tarafından not edilip toplandığım ve Ebû Yusuf ve diğerlerinin kaydettiklerine bâzan bakıp gözden geçirdiğini belirtmiştik. Demek kavillerini bir kitapta toplayıp kendisi yazmamıştır. Onun fıkhı bu kaviller hâlinde talebesi tarafından naklolunmuştur. İmam Mu-harnmed kendi kitaplarında onun akvâlini nakletmiştir. Fakat onun kitapları da bir tertibe konulmuş değildi, imam Muham-med´in bu nakilferinin sıhhat bakımından kıymeti büyüktür, onun kitaplarının rivayetleri doğrudur, lâkin bu naklin esası yine rivayettir, rivayetler de müteaddittir. Bu itibarla rivayetler muhtelif of ur. Hattâ bâzan birbiriyle çarpışmaları tabiî bir neticedir. Ve böyle de olmuştur. Ebû Hanîfe´den ve ashabından naklolunan rivayetler muhtelif olmuştur ve hattâ bâzan birbiriyle çarpışmaktadır. İşte bu kavillerden birini diğerine tercih etmek, Hanefiyye mezhebinin üçüncü tabakasını teşkil eden fukahâ için -içtihat mevzuu olmuştur,

îbn-i Emir Hac, Tahrir şerhinde Ebû Hanîfe´den yapılan rivayetlerin muhtelif olması sebeplerini anlatıyor: «îmam Ebû Bekir Belîgî, Gurer´de diyor ki: Ebû Hanîfe´den rivayetlerin muhtelif oİmasının çeşitli yönleri vardır. Onlardan biri; yanlış duymak, işi-tileni yanlış anlamaktır. Meselâ bir hâdise sorulduğu vakit o menfi olarak cevap verir, nefî edatı olan (la yi kullanır), (Lâyecuz) der. Râvi bunu karıştırır,, çünkü bu iki türlü anlaşılabilir. (Lâ, ye-cüz ? Hayır, caiz olur) veya olabilir. İkinci sebep şudur:

İmamın rücû´ etmiş olduğu bir kavli vardır, birisi ondan rücû´ ettiğini bilmez, onu rivayet eder, diğeri de rücû´ ettiğini bilir, sonraki kavlini rivayet eder. Böylece rivayetler muhtelif olur. Bence bu birinciden daha akla yatkındır. "Üçüncü bir sebep şudur:

Kıyasa göre bir kavıi vardır, sonra istihsâna göre başka bir kavli olur. Râviîer bunlardan birini duyar, herkes duyduğunu rivayet eden (Bu vecihte de beis yoktur. Çünkü evvelâ kıyasa göre bir hüküm verir. Kıyas istihsândan öncedir. Yalnız bâzı mes´eleler müstesnadır. Sonra istihsân ile başka hüküm verir. Kıyas rücû´ olunmuş kavil mesabesinde kalır, istihsân ise râcih olan kavil olur. Her biri işittiği kavli nakleder.) Diğer bir sebeple de şu olabilir: Bir mes´ele hakkında iki türlü cevap verilmiştir. Birisi kaideye göre hükümdür, diğeri de ihtiyat kabilindendir. Her râvi duyduğu kavli rivayet eder, onun için rivayetler muhtelif olmuştur.»[1]

İbn-i Emir Hâcc´m, Ebû Hanîfe´den yapılan rivayetlerin muhtelif olması hakkında sözü budur. Bunları az bir tasarrufla hemen hemen aynen naklettik. Bizim de onu sözü üzerine iki mülâhazamız var:

1- İkinci sebebi zikrederken: «Bence bu birinciden daha akla yakındır» demesiyle ihtilâf sebebinin yanlışlık olacağını uzak bulduğunu söylemek istiyor.Bununla güya Hanefiyye mezhebini, Ebû Hanîfe´den nakilde hatâdan tenzih ediyor. Bu hayreti mûcibdir.Çünkü Sünnetin rivayetinde nakil hatâsı kabul olununca, bir fakıhtan nakil hatâsı neden olmasın. Birincide kendisinden rivayet olunan Peygamberdir, ikincisinde ise, imamette derecesi ne kadar yüksek olursa olsun, bir fakıhtır. Ondan yapıdan naklin sahih olmasında gösterilen dikkat ve titizlik, Hz. Peygamber´den yapılan rivayetin sahih olmasına gösterilen itina derecesinde olamaz. Halbuki Hz. Peygamber´den yapılan rivayetleri inceleyip doğruyu bulmak Hadis ulemasının tedkîk mevzuudur.

2- Onun tercih ettiğine göre ihtilâf sebepleri ancak ahvâlin ihtilâfına dayanmaktadır. Rivayet ihtilâfı, ahvâlin muhtelif olmasından ileri gelmiş oluyor. Kimisi rücû´ edilmiş, vaz geçilmiş bir kavli beklediyor, ona mukabil re´ylerin karar kıldığı son re´y olarak bir kavil rivayet olunuyor.

Bazan rivayet ihtilâfı, bir nâkilin rivayetinden de olabilir. Meselâ İmam Muhammed Zâhir-i Rivaye´de bir türlü, Nevâdır´da başka türlü rivayet eder. Bu şundan ileri gelir: O behemahal bu her iki rivayeti de buldu, onları öylece iki rivayet halinde nakletti.

Doğrusu rivayet ihtilâfları, kavillerin ihtilâfından olduğu gibi işittiğini yanlış nakilden veya işitenden alırken yanlış telâkki etmekten de neş´et etmiş olabilir.

Rivayet ihtilâfı, kavillerin ihtilâfından neş´et ettiğine göre, behemahal kaviller vaktinde muhtelif idi. Râvi hangisi birinci kavil, hangisi ikinci bilemedi. Şayet bilmiş olsaydı, birinci kabil hükümsüz bırakılmış, rücû´ edilmiş sayılır da yalnız sonuncu bir kavil olarak naklolunurdu.

Mezhebde tercih erbabı olan ulema, kitaplardaki muhtelif rivayetleri incelediler, usulleri icabı bir kısmını diğerlerine tercih ettiler. îmarn Muhammed´in Zâhir-i Rivâye kitaplarım, onun diğer kitaplarına ve Hasan b. Ziyâd gibi diğerlerinin kitaplarına tercih ettiler. Ebû Yusuf´un Emâlî´si de bunlar meyânındadır[2].

Bir mes´ele hakkında Zâhir-i Rivâye´de muhtelif rivayet bulunursa onlardan birini seçerler. Bu, rivayetlerin ihtilâfına sebep olan kavillerin ihtilâfı kabilindendir. Mezhebdeki tercih uleması, takip ettikleri tercih yoliyle bu kavillerden birini diğerine tercih ederler.

81- Bir Mes´ele Hakkında Îmâm-I A´zam´dan Muhtelif Kaviller Bulunması

Bazan bir mes´ele hakkında İmâm-ı A´zam´dan iki kavil bulunur. Bunlardan birinci ve ikinci olan bilinir. O zaman ikinci kavil, birinciyi hükümsüz bırakmış olur. Veya birinci kavil bırakılmış, vazgeçilmiş sayılır. Bâzan öyle olur ki,-hangisi birinci, hangisi sonuncu olduğu bilinmez, hangisi bırakılmış, hangisi alınmış kavil olduğu söylenmeden her iki kavil rivayet olunur. Böylelikle bir mes´ele hakkında ondan iki kavil rivayet edilir. Bu kavillerden hangisinin daha sahih olduğunu bildirmek, tercih erbabının işidir. Çünkü bu ondan rücû etmemiş, bir kavil sayılır.

Bir mes´ele hakkında muhtelif zamanlarda başka başka hüküm vermek o fakıh için bir kusur teşkil etmez. Belki de o fakının hakikati aramadaki ihlâsına ve dîne bağlılığın* bir delildir. Çünkü baştan doğru bulduğu bir kıyasa göre bir hüküm verir, sonra o kıyasın yerine sahih bir Hadîs olduğunu öğrenir. Kıyasından dönerek sahih olan Hadîsin hükmünü alır. Bâzan olur ki, birinci hükmünü kıyasla vermiştir. Bakar ki, onunla amel etmek halkın teamülüne, örfe uymuyor. O kıyastan vaz geçer, halkın teamülüne uygun olan istihsânı alır. Bâzı defa, kıyasla vermiş olduğu hükmün esası muayyen, bir vasıf ve sebebe dayanır. Sonradan anlar ki, birinci kıyasına esas yaptığı vasıftan daha kuvvetli tesiri olan bir başka vasıf mevcuttur, illet olmağa bu daha elverişlidir, hemen birinci kıyasdan dönüp ikinci kıyasa göre hüküm verir.

İşte böylece birinci kavilden dönmeği icabettiren kuvvetli bir delil karşısında kalınca ondan döner. İkinci bir hüküm verir. Fakat re´ylerden hangisinin sonraki olduğunu beyan eden bir delil yoktur. Tercih ve tahdîc erbabı fukhâ, işte bunlardan hangisi daha kuvvetli, amel ve tatbikata daha elverişli ise onu tercih ederler.

Bâzı öyle olur ki, hakkı aramakta ihlâs sahibi olan rnüctehid, mûcib delillerin tearuz ve hakikati açıklayıcı emarelerin birbiriyle çarpışması sebebiyle bir mes´elede verilecek hüküm hakkında tereddüde düşerek o mes´ele için iki veçhe bulur ve böylelikle onun hakkında iki kavil ortaya çıkar. Bu iki kavil arasında bir zaman bölümü yoktur. Her iki kavil de rivayet olunur. Bunların râvileri hir olabilir. Bâzı ulema bunlara da rivayet ihtilâfı nâmını vermişlerdir.

İbn-i Âbidin bu hususta şöyle diyor: İhtilâf vecihlerinden biri olarak şöyle de denebilir: Tercih edilmiyecek surette deliller tearuz ettiğinden, müctehid hükmü...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın