Bazı Talebelerin Hal Tercümeleri Ve Eserleri

BAZI TALEBELERİN HAL TERCÜMELERİ VE ESERLERİ

35- İmam Ebü Yusuf (113-182 Hicri, 731-798 Milâdî)

îsmi Yakup, babası İbrahim b. Habîb Ensârî´dir. Kûfe´de doğup büyümüş, orada okumuştur. Soyca Araptır. Mevâlîden değildir. 113 Hicrî senesinde doğmuş, 182 de vefat etmiştir. Fakir bir ailede yetişmiştir. İhtiyaç onu ekmek parasını kazanmak için çalışmak zorunda bırakmış, ilim aşkı da okumağa sevk etmiştir. Ebû Hanîfe onun bu hâlini anlayınca ona maddî yardımda bulunmuş, o da artık kendisini tamâmiyle ilme vermiştir.

Ebû Yusuf, Ebû Hanîfe´nin dersine gelmezden önce îbn-i Ebî Leylâ´nın dersine giderdi. Sonra bırakıp Ebû Hanîfe´ye devama başladı. Öyle anlaşılıyor ki, o Ebû Hanîfe´nin vefatından sonra ve hattâ belki de onun sağlığında Hadîs ulemâsiyla görüşüyor, onlardan ders alıyordu. îbn-i Cerîr Taberî diyor ki: «Kadı Ebû Yusuf b. İbrahim fakîh ve âlim idi. Hadîs bilirdi. Hadîsleri ezbere bilmekle tanınmıştı. Muhaddislerin dersine gelir, bir derste elli, altmış Hadîs ezberler, sonra dersten kalkınca bunları yazdırırdı. Çok Hadîs bilirdi.»[1]

Üç Halifeye kadılık yaptı: Mehdi, Hadi ve Harunreşid zamanlarında kadı idi. îbn-i AbduJber diyor ki: «Harunreşid ona ikram eder, tazimde bulunurdu. Onun nezdinde itibar sahibi idi, hatırı sayılırdı.»

Ondan az Hadîs rivayetlerinin sebebine gelince; kadılık gibi resmî bir vazife kabul etmesi, bâzı muhadislerin ondan Hadîs rivayetinden çekinmelerine sebep olmuştur. Ayrıca o re´y taraftan olduğundan, fürû mes´eleleri ve ahkâmla meşgul olmasiyle beraber sultanla sohbette bulunması ve kadılığı kabul etmesi yüzünden bâzı Hadîs erbabı ondan Hadîs rivayetinden çekinmişlerdir.»[2]

Hanefî fıkhı Ebû Yusuf´tan çok fayda görmüştür. Çünkü o kadılık vazifesini deruhte ettiğinden bu mezhebi amelî bir surette hazırlamıştır. Zira kadıhk esnasuıda halkın bir çok müşkilâtım halletmekle karşı karşıya gelmekteydi. Onları halletmek yollarım araştırmak, halkın dertlerine derman olmak icabeder. Bu vasıta ile umumî olaylara muttali olur. Böylece onun istihsanları ve kıyaslan amelî hayattan almıyor, realitelere uyuyordu, Mücerred nazari faraziyelerden ibaret kalmıyordu.,

Ebû Yusuf´un kadılık vazifesini alarak Devletm-Başkadisi olması, Hanefîyye mezhebine büyük bir nüfuz sağlamıştır.

Ebû Yusuf, re´ylerini Hadîsle takviye eden re´y fukahâsımn birincisi olmuştur. Böylelikle ehl-i re´y yoliyîe ehl-i Hadîs yolu arasını bir arada toplamıştır. Zira muhaddislerden .ilim almış, Hadîs ezberlemiş ve Ebû Hanîfe´nin ashabı arasında en çok Hadîs belleyenlerden addolunmuştur.

36- Ebü Yusuf´un Kîtapları

Ebû Yusuf´un kitapları çoktur. Kendi görüşlerini ve üstadının re´ylerini onlardan toplamıştır. îbn-i Nedim onun kitaplarını şöyle sıralıyor: «Ebû Yusuf´un usul ve emâliye dair kitapları şunlardır: Kitab´us-Salât, Kitab´-uz-Zekât, Kitab´us-Sıyam, Kitab´ul-Ferâiz, Ki-tab´ul-Buyu, Kitab´ul-Hudud, Kitab´ul Vekâle, Kitab´ul-Vasâya, Ki-tab´ul-Sayd Vel-Zebâih, Kitab´ul-Gasb ve îstibrâ, Kitab-ü îhtilâf-ul Emsâr, Er-Red ala Mâlik b. Enes, Harunreşid´in emriyle hazırladığı Kitab´ui-Harac, Kitab´ul-Cevâmi" ki, bunu da Yahya b. Hâ-lid için yazmıştır, 40 kitabı ihtiva eder. Bunda ihtilaflı mes´eleleri ve hangi re´ym alınmış olduğunu zikreder. Ebû Yusuf´un bir de îmlâ adlı eseri vardır. O´nu Kadı Bişr b. Velid rivayet etmiştir. Ebû Yusuf´un kurduğu mes´eleler hakkında 36 kitabı ihtiva eder.»[3]

îbn-i Nedim´in zikrettikleri bunlardır. Fakat onun zikretmediği başka kitaplar da vardır. Bunlar Ebû Hanîfe´nin re´ylerini rivayet ve onları müdafaaya dairdir. Kitab´ul-Asâr, îhtiîâf-u îbn-i Ebî Leylâ, Er-Red Alâ Siyer-i Evzâî bunlardandır. Bu üç kitapta Ki-tab´uI-Harac üzerinde biraz durmak istiyoruz.

37- Kîtab´ul- Haraç

Bu kitabı Ebû Yusuf devletin malî işleri, gelir kaynaklan hakkında Halife Harunreşid için yazmıştır. Bunda devletin malî kaynaklarını, devlet geliri yollarını etraflı bir surette anlatmaktadır. Bu hususta Kur´ân´a Hz. Peygamber´den rivayet olunanlara, Sahabe fetvalarına dayanmaktadır. Hadisleri rivayet eder, illetlerini bulup çıkarır, Ashabın ne yaptıklarını anlatır, onların sözlerinden hükme esas kaideler bulur, hükme medar olan illet hususunda Sahabenin ihtilâfını nakleder, meselâ bâzan Hz. Ömer´in takdir ettiğine muhalif olan bir takdir yapar, buna vârid olacak itirazları yürüttükten sonra kendi takdirini müdafaa eder. îşte vârid görülen bir itirazı kendisi yapıyor ve cevabını da veriyor:

Ebû "-Yusuf´a şöyle denildi:Neden araziden hâsıl olan envâî mahsulâtın, hurma bağ, yemiş ağaçlan meyvelerinin haraç sahipleri tarafından o beyân ettiği surette taksim edilmesine kail oluyorsun? Neden onları Hz. Ömer b. Hattab´ın onların arazisine, hurmalarına ve yemiş ağaçlarına vazetmiş olduğu vergi üzere bırakmıyorsun? Halbuki onlar, kendileri buna razı idiler. Bu taşıyabilecekleri bir vergi idi: Ebû Yusuf buna şöyle cevap verdi: «Hz. Ömer o zaman arazinin bu vergiye mütehammil olduğunu gördü de ona göre o vergileri koydu. Fakat o haracı vazettiği vakit bu koyduğum haraç, haraç sahiplerine mutlaka lâzımdır, onlara vâ-cibdir, demedi. Bana ve benden sonra gelecek Halifelere onları eksiltmek veya çoğaltmak caiz olmaz demedi. Hattâ Huzeyfe ve Osman b. Hanif Irak arazisi hakkında tatbik ettiklerini söyledikleri zaman onlara; «Belki de siz araziye taşıyamayacağı kadar vergi koydunuz!» dedi. Bu söz şunu gösteriyor kî, eğer onlar arazinin bu vergiyi taşıyamayacağını söyleselerdi, Ömer, behemaha! o haraç vergisini indirirdi. Eğer Ömer´in araziye koyduğu vergi eksilmesi ve arttırılması câlz olmaz kat´î bir miktar olsaydı, onlara koyduğu vergiyi arazinin taşıyıp taşıyamiyacağını sor nazdı. Demek oluyor ki, bunda ziyade ve noksan caizdir. Osman b. Hanif, Hz. Ömer´e cevabında şöyle diyor: «Araziye taşıyacağı bir vergi yükle-dim.» Huzeyfe de Hz. Ömer´e şöyle cevap veriyor: «Araziye taşıyacağı bir vergi koydum. Artıya daha çok kalıyor.»[4]

Kitab´ul-Harac´da olanların hepsi Ebû Yusuf´un kendi fikirleridir. Onda başka fukahâmn rivayetlerine yer vermemiştir. Bununla beraber birçok meselelerde Ebû Hanîfe´ye muhalif olduğunu zikretmektedir. Bundan biz üstadının muhalefetini zikretmediği mes´elelerde ikisinin de ayni re´yde olduğu neticesini acaba çıkaramaz mıyız? İhtilafsız zikrettiği re´y acaba Ebû Hanîfe´nin değil mi? Zahir olan bunu gösterir. Her ne olursa olsun, şu muhakkaktır ki, o Ebû Hanîfe´nin re´yini zikrettiği vakit onun delillerini de zikreder. Kıyas ve istihsan yollarını anlatır. Üstadına vefasından dolayı ilim emâneti üzerine titriyerek kendi re´yinin delilini beyândan ziyade üstadının delilini beyâna önem verir. Üstadı Ebû Hanîfe´ye muhalefet ettiği mes´delerden birini misâl olarak zikredelim; o da hâli araziyi ihya hususunda, Ebû Yusuf sultanın iznini şart koşmuyor, Ebû Hanîfe ise, izni şart koşuyor. Bu iki görüşü ve delilleri Ebû Yusuf şöyle anlatıyor:

«Bir kimse hâli bir araziyi ihya ederse o onun olur. Rahmetli Ebû Hanîfe şöyle derdi: «Bir kimse hâli bir araziyi ihya ve imar ederse, sultan izin verip caiz görürse, o zaman onun mülkü olur. Bir kimse sultanın izni olmaksızın bir hâli araziyi ihya ederse onun mülkü olmaz. Sultan onu, onun elinden alır, onu dilediğine kira ile verir, mukâtaa usulüne bağlar.» Ebû Yusuf´a denildi ki:

Ebû Hanîfe her halde bir delile dayanarak söylemiş olmalıdır. Zira Hz. Peygamber´in şu hadîsi rivayet olunur: «Her kim ki hali bir arazîyi ihya ederse o onun olur.» Bize bu hususu beyan et, ümit ederiz ki sen Ebû Hanîfe´nin bu husustaki delilini işitmiş olmalısın.

Ebû Yusuf şöyle cevap verdi: «Bu hususta delil olarak şöyle diyebilir: îhyâ ancak sultanın izniyle olur. Başka türlüsü nizaı mucip olur. Nasıl ki, iki adamdan her biri aynı yeri ihtiyar etseler ve biri diğerini menetse, hangisi daha haklı sayılır? Bir adam, başka bir adamın yurdunda gayri ma´mur bir araziyi ihya etmek istese arazi sahibi de. O´nu ihya etme, çünkü o benim yurdumdadır, bu bana zarardır, dese buna ne buyurulur ?

Ebû Hanîfe burada sultanın iznini, insanlar arasındaki nizaı önlemek için şart koşmuştur. Hâli araziyi ihya için sultan kime izin verirse o ihya eder. Bu izni yerindedir. Sultan bir kimseyi ihyadan menederse bu men´i de muteberdir. Ebû Hanîfe´nin böyle demesi Hadis´e karşı değildir. Şayet sultanın izniyle ihya ederse onun mülkü olmaz, demiş olsaydı o zaman Hadîse muarız olurdu. Ihyâ ettiği yer onundur, demek, Hadîse tâbi´ olmaktır. Ancak sultanın iznini şart koşmak, insanlar arasındaki nizaı kaldırmak ve birbirlerine zarar vermeği önlemek içindir...»

Bense şuna kaniim ki, bir kimseye zarar vermiyorsa, husûmet de yoksa Resûluîlâh´ın izni kâfidir, o kıyamete kadar caizdir, zarar varsa o da başka Hadîsle menolunur. Zulüm yapan için hiçbir hak yoktur.»[5]

İşte Ebû Yusuf nerede üstadının bir ihtilâfım zikretse onun delilini de, icabına göre, uzun boylu zikreder. Burada hâli araziyi ihya ve imar meselesinde yaptığı gibi. Çünkü; üstadının Hadîs-i şerife muhalefet etmediğini, yalnız Hadîsin mânâsım kayıt altına aldığını isbat etmek endişesiyle tafsilât vermek lüzumunu hissetmiş, üstadının dâvasını müdafaa eylemiştir. Bâzan da üstadının delilini kısaca kaydeder, tafsilâta lüzum görmez.

Doğrusu, Ebû Yusuf´un ihtilâfları anlatmakla tutmuş olduğu usul tam mânâsiyle örnek bir usuldür. Eğer Ebû Hanîfe´nin fıkhından naklolunanlarm hepsinde bu usul tutu...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın