Önceki Fıkıhlara Nazaran Ebû Hanîfe Fıkhının Mevkii

Önceki Fıkıhlara Nazaran Ebû Hanîfe Fıkhının Mevkii

60-Ebû Hanîfe´nin hüküm çıkarmada dayandığı usulü beyâna başlamazdan önce bâzı muharrirlerin kurcaladıkları bir mevzua temas etmek istiyoruz. O da Hanefiyye fıkhının kendinden öncekilere nazaran mevkii nedir?

Ebû Hanîfe tuttuğu bu mesleki kendi mi icat etti? Onun fıkıh usulü başkalarının yapmadığı yepyeni bir usul mü idi? Yoksa o, başkalarının açtığı bir çığıra tâbi olup yeni birşey getirmiş değil midir?

Veyahut Ebû Hanîfe Irak´ta başlanmış olan bir işin tamamlayıcısı mıdır? Ebû Hanîfe başkalarının başladığı bir işin sonunda gelip onu tamamlayarak bir neticeye mi bağladı?

Evet Ebû Hanîfe´nin yaptığı iş bu üçten hâli değildir. Ya bu yolu o açtı, veya başkalarını taklit etti, veyahutta başlanan bir işi tamamladı. .:

Ebû Hanîfe´nin taraftarları: O yepyeni bir fıkıh düşünce tarzı getirdi diyorlar, esas; Kitap, Sünnet ve Sahabenin sahih kavillerine dayanır. Buna mukabil bir görüş ileri sürenler, Ebû Hanîfe´nin fıkıhtaki mertebesi tabiî derecesini aşmaz, o yeni bir görüş getirmedi, ancak mes´eleleri tahricte bir yenilik yaptı, çok mes´ele halledip cevaplandırdı, diyorlar ve Ebû Hanîfe´nin tâbi olduğu o çığırı ilk açanm İbrahim Nahaî olduğunu söylüyorlar. Buna kail olanlardan Şah Velîyyullah Dehlevî Huccet´ul-Lâhil- Bâliga kitabında bakın ne diyor:

«Ebû Hanîfe, ALLAH ondan razı olsun, İbrahim Nahaî´nin ve akranlarının mezhebini benimsemiştir. Onları aşmamıştır. Ancak bâzı cihetler müstesnadır. İbrahimin mezhebi üzere mes´ele çıkarmakta çok kuvvetli idi. Tahric usullerinde gayet ince görüşleri vardı. Mes´ele tahricinde gayet atılgandı. Eğer bu dediklerimizin hakikatini bilmek istersen: imam Muhammed´in Asâr´mdan Ab-dürrezzak´m Camiinden, Ebi Şeybe´nin Musannafmdan. İbrahim Nahaî´nin ve akranlarının akvalinin özetini al ve onları Ebû Hanîfe´nin mezhebiyîe mukayese yap, göreceksin ki, birbirlerinden ayrıldıkları yerler gayet azdır. Bu az olan yerler de yine Küfe fuka-hâsmın dediklerinden dışarı çıkmıyor.»[1]

Görülüyor ki, bu sözler, Ebû Hanîfe´nn yeni bir fıkıh görüşü getirmediğine hükmediyor. Onun İbrahim Nahâî´ye tâbi olduğunu, on;in ve akranının akvâlini naklettiğini açıklıyor: Buna göre onların görüşlerinden dışarı çıkmıyor, ancak onların içtihadı bulunmı-yan hususlarda yeni birşey söylemiyor. Onların görüşlerinden dışarı çıktığı zaman da yine Küfe ulemasının akvâlini alıyor, ibrahim´in ve emsalinin akvâîine göre mes´ele çıkarıp terfi´ ediyor.

Şüphesiz ki, bu hükümde Ebû Hanîfe´nin fıkıhtaki mevkiini indirmek vardır. Çünkü onu bir mukallit addediyor, başka bir müctehidin mezhebine tâbi olan bir mukallit hükmüne indiriyor: Eğer Ebû Hanîfe böyle olmuş olsaydı fıkıh sahasında asırlara hâkim olan bu tesiri meydana getiremezdi.

Dehlevî´nin kendisine delil olarak aldığı Asar kitabının ihtiva ettiği o kadarcık mes´eleler, Ebû Hanîfe mezhebinin rivayet eden zahir rivayet kitaplarının ihtiva ettiği bütün mes´eleler demek değildir. Hattâ mezheb mes´delerinin yansını, dörtte birini bile teşkil etmezler. Öyleyse onlara göre nasıl hüküm verilir. Hattâ bizzat Âsâr kitaplarında yâni îmam Muhammed´in Âsâr kitabiyle Ebû Yusuf´un Âsâr kitabında İbrahim Nahaî yoliyle olmayan bir çok Hadîsler vardır. Bunların bâzısı Atâ ve îbn-i Abbas voliyledir. Demek Ebû Hanîfe başkalarından da alıyor. Ebû Yusuf´un Kitab-x Âsâr´mı açıp bakıyoruz. Ziyaret tavafından önce cima edenin Hac-ci hakkındaki hükmü beyan eden îbn-i Abbas´in şu hadîslerini buluyoruz, îbâre şöyledir:

«Şu hadîsi bize Yusuf babasından, o Ebû Hanıfe´den, o Atadan, o da İbn-i Abbas´dan rivayet ediyor: Bir adam Arafat´ta durduktan sonra Beyti tavaf etmezden önce cima ederse, bir deve keser; Haccin kalan kısmını tamamlar, Haccı tamamdır.»

Sonra ibrahim Nahaî´den rivayet ediyor: İhrama giren bir kimse Arafattan önce veya sonra, Beyti tavaftan evvel cima ederse bir koyun kurban eder. Kalan Haccı yapar, gelecek sene yine Hac etmesi lâzımdır.»

İmam Muîıammed Asâr´ında der ki: Söz İbn-i Abbas´m dediği gibidir.[2]

Ebû H nîfe´nin mezhebi ise, bütün fıkıh kitaplarının kaydı veçhile şudur: Arafat´ta vakfeye durmazdan Önce cima, Haccı bozar. Vakfeye durduktan sonra cima ise bozmaz. îbn-i Abbas´m re´yi de budur.[3]

Görülüyor ki, Ebû Hanîfe burada ibrahim Nahaînin re´yini terkedip arkaya atıyor, Atâ´nın rivayet ettiği İbn-i Abbas´m re´yini alıyor. Bu ise Mekke fıkhıdır, Küfe fıkhı değildir. Demek, hem ibrahim´in re´yini ve hem Küfe fıkhını bir tarafa bırakıyor, onlan almıyor, ibrahim´in Nahnî´ye ve emsaline veyahut Küfe fukahâsma mutlak surette tâbi olma bunun neresindedir? Ebû Yusuf´un Âsâr´ında buna benzer mes´eleler pek çoktur.

61- O, İbrahim Nahaî´nîn Mukallîdî Degildîr

Doğrusu Ebû Hanîfe, Irak fıkhını olgunlaştırmış, ona pek çok hizmetlerde bulunmuştur. Yalnız hazır bulduklariyle iktifa etmemiştir. Başkalarının başladığı yolda kalmamış, yolun sonuna kadar başariyle yürümüştür. Biz, taassup gösterenler gibi mübalâğa yapıp aşırı gitmeyiz. Diğerleri gibi, onun kadrini de küçültmeyiz. Herkesin hakkını vermeğe çalışırız. Şüphesiz ki, Ebû Hanîfe´nin fıkıh mantığını olgunlaştırmada ibrahim Nahaî´nin büyük tesiri vardır. Onun fıkıh gözünü açan odur. Fakat bunun mânâsı Ebû Hanîfe başkalarından hiçbir şey almadı, yalnız onun yolunda ve izinde yürüdü demek değildir. Vak´alara uygun düşen Ebû Hanîfe´nin toplanmış olan görüşlerine muvafık olan şudur ki ,Ebû Hanîfe, fıkıh okumağa üstadı Hammâd´dan İbrahim Nahaî´nin fıkhım telâkki ederek başlamış, sonra Hammâd´dan başkalarından aldiğr diğer rivayetler ve bilgilerle fıkhım tamamlamıştı. Kendisi bir çığır açmış, kıyaslar ve burhanlar getirmiştir. Zira üstadı Hammâd´ın vefatından sonra onun ders kürsüsüne geçmiş, ölünceye kadar 30 sene buradan ilim ve feyz nuru saçmıştır.

İbrahim Nahaî´nin fıkhını Ebû Hanîfe´ye nakleden râvi hesiz ki, Hâmmad´dır. Ebu Yusuf´un ve Muhammed´in El-Âsâr´ım okuyorsun, bakıyorsun ki, ibrahim´den rivayet senedinde, gayet nâdir haller müstesna, ekseriya Hammâd var. Sanki Ebû Hanîfe Hammâd´dan ders alırken, ibrahim Nahaî fıkhını alıyor. Hammâd´dan bu fıkhı aldıysa Hammâd´ın ölümünden sonra 30 sene gibi uzun bir müddet zarfında Ebû Hanîfe, onunla mukayyit olmı-yarak hür ve serbest incelemelerine devam etmiştir. Bu esnada pek çok fukaha ile görüşmüş, onlardan ders almıştır. Hattâ Hammâd´ın halkasına oturup ondan ders aldığı sıralarda bile Ata b. Rabah´dan ve başkalarından da ders alıyordu. Bütün bunlara bakarak diyoruz ki, onun fıkhının hepsini ibrahim Nahaî´den almış olduğu asla ma´kul olamaz. Evet İbrahim Nahaî´nin fıkhı onun isim susuzluğunu kandıran bir kaynaktı. Onun fıkıh akışını meydana getiren en büyük menba o oldu. Fakat Ebû Hanîfe´nin onun karşısındaki durumu bir mukallit ve tâbi durumu değildi. Belki muhtar bir âlim ve seçkin bir müctehid durumu idi.

62- İbrahim Nahaî Fıkhının Onda Tesiri

İbrahim Nahaî´ye nisbetle Ebû Hanîfe´nin durumu ne olursa olsun, şüpheye asla mahal olmıyan bir cihet varsa, o şudur ki; bu ikisi Irak fıkhının tekevvününde en bariz şahsiyetlerdir. Bu ikisinin fıkıh mantıki o derece birbirine yakındır ki, bu sebeple bâzı ulema onların bir yerden çıktığı zannma kapılmışlardır. Yâni sonradan şahsiyet önce gelen şahsiyette erimektedir. Şüphesiz bu yanlış bir görüştür. Çünkü, düşüncelerde birlik ve uygunluk, şahsiyetlerin birliği demek değildir. Çünkü, düşünceler birbirine benzer, uygun düşer ve bir olabilir. Görüşlerin sahipleri ise başka başkadır. Ebû Hanîfe mukallit değildir. Hattâ İbrahim´in ictihad ettiği gibi ben de içtihad ederim diye sarahatan söyleyen bir adam nasıl mukallit addolunur?

Bu düşünce birliğini belirtmek için İbrahim Nahaî ´nin fıkhına biraz temas edelim:

İbrahim Nahaî Irak´daki re´y ve kıyascı fukahâdandıK Nasıl ki Sait b.Müseyyib Hicaz´ın Hadîs fukahâsmdandır. Bu ikisi birbirine karşı ayrı ayn cephededirler. İbrahim Nahaî bir kısım Ashaba yetişmiştir. Ebû Said Hudrî ve Hz. Âişe onlardandır. Fakat onun ekseri rivayetleri tâbnndendir. Rivayet ettiği Hadîslerin senedinden ziyade mânâsına bakardı. Hadîsi, senedin râvilerînden ziyade, metin ve mânâ bakımından tenkîd ederdi.. Hattâ A´meş onun hakkında şöyle demiştir: «İbrahim Hadîs sarrafı idi.» Hadîsi dinler, tenkîd ve tenkidinin götürdüğü neticeye göre bâzısını kabul eder, bazısını reddederdi. Kendisi şöyle derdi: «Ben Hadîsi dinlerim ondan alınacak olanı alırım, kalanını bırakırım.» Hadîste çokça irsal yapardı. Bununla beraber Hz. Peygamber´den rivayetten çekinirdi. Hz. Peygamber dedi, demekten ziyade, filân Sahabe dedi, demeği tercih ederdi, Ona :

? Ey Ebî fmran, Hz. Peygamber´den Hadîs ulaşmadı mı ki, onları bize nakleciesin, dediler.

? Evet, ulaştı; fakat Ömer dedi ki, Abdullah dedi ki, Alkame dedi ki, Esved dedi ki, demek bana daha sevgilidir, daha kolay ve hafif gelir, dedi.

Hadîslerin metnini aynen muhafaza etmeksizin mânâlarım naklettiği olurdu.

Bunlardan anlıyoruz ki, o incelemelerinde aklın yönelimin takip ediyor, metinlerin mânâsına bakıyor, mânâyı anlıyor, onlara bakarak re´y ve kıyasla hüküm çıkarıyordu. «Rivâyetsiz re´ysiz rivayet doğru gitmez.» derdi. Fıkhı rivayetlerden öğrenir, rivayetleri re´y ve akılla anlardı. O fıkhı işte böyle işledi. Bu itibarla haklı olarak Irak´ta re´y fıkhını ilk kuran ve ona makul bir şekil veren ilk fakîh addolunur.<...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın