Hile i Şer iyylerin Meselesi

HÎLE-İ ŞER´İYYELER MES´ELESİ

51- Ebû Hanîfe´nin Kttab´ül-Hıyel Adlı Bir Eserî Yoktur

Ulemanın ekserisi, Ebû Hanifc´dcn bir takım fıkhı hileler, çareler naklolunduğunu söylemektedirler. Dara düşüp sıkışanlara bunlarla fetva verirmiş, onları şer´an mukarrer kaidelere uygun bir- fıkıh hükmü ile darlıktan kurtarmağa çahşırlarmiş. Menakıb kitapları, onun bu kabil darda kalanlara çıkış yolu gösteren mes´e-îelcrini naklederler. Bunların bir kısmı yemine ve nezirlere aittir, başka mevzuda olanları da vardır.

Bazıları Ebû Hanîfe´nin hilelere ait bir kitabı olduğunu iddia ederler. Güya bu kilaptaki´crlc halka şeriat ahkâmından ve fıkıh kayıtlarından kurtulmaları için yol göstermiş. Hattâ Abdullah b. Mübâıck´in şöyle dediği rivayet olunuyor:

«Her kimin nezdincle Ebû Tîanîfe´nin (Kitab?ül Hıyel) olup da onu kullanır, onunla fetva verirse; onun hücceti bâtıl olur, karısı ondan boş düşer.» Yine îbn-i Mübârek´in şöyle dediği naklolunur: «Her kim Ebû Hanîfe´nin (Kitab´ül-Hıyel)´ine bakarsa Allah´ın haram kıldığını helâl, helâl kıldığını da haram etmiş olur.»

Fakat, ortada böyle bir kitap yoktur. Şimdiye kadar böyle bir kitap bulunmamıştır. Ortada kitap yok ki, onu inceleyip bu hilelerin neler olduğunu, nerelere kadar uzandığını bilelim. Bunlar bazı mezheb takdiyâtmm darlıklarını genişletmek ve din güçlük değil, kolaylık olması itibariyle kolaylık için şeriat dairesinden çıkmamak şartiyle bazı hükümler vermek suretiyle yapılmış şeyler midir? Yoksa dîne karşı gelip din ahkâmından kaçıp kurtulmak için kapı açmak ve şeriat vecîbelerini yerine getirmeyip, bu dünyada ahkâmı iskat etmek kabilinden midir?

Böyle bir kitap bulamadık. Onun için Ebû Hanîfe´nin dediği iddia olunan hileleri öğrenmek hususunda itimad edilecek bir kaynak ortada yoktur.

Böyle bir kitabın ortada bulunmaması, yukarıda da anlattığımız veçhile, Ebû Hanîfe zaten fıkha ait bir eser yazmayıp talebelerinin ondan bâzı notlar tuttuğu bir gerçek olması, bütün bunlar bize, Ebû Hanîfe´nin bu isimde bir kitap yazmadığı hükmünü verdiriyor. Bizim bu hükmümüzü takviye edici ve böyle bir kitap yazmış olduğu iddiasını çürütücü bir cihet de şudur: Kendisinden yukarıdaki sözler rivayet olunan Abdullah b. Mübarek, Ebû Hanîfe´yi hakkiyle takdir eden talebelerindendir Şam´da Ev-zâî´ye, Ebû Hanîfe´nin re´ylerini kıymetini, fıkıhtaki mevkini anlatan odur. Mekke´de Dâr´ül-Hayyâtîn´de buluşup görüşmelerini temin eden, yukarıda geçtiği gibi, aralarında münazara cereyan ederken bulunan odur. Ebû Hanîfe´ye gönülden bu kadar bağlı olan ve hattâ «ilmin sözü» diye vasıflandıran Abdullah b. Mübarek, sonradan kalkıp da: «Kim ki Ebû Hanîfe´nin Kitab´ül-Hıyel´ine bakarsa Allah´ın haram kıldığını helâl, helâl kıldığını haram etmiş olur.» der mi? Hayır hayır, bu olamaz. Mademki durum böyledir. Bu sözün ona nisbeti değildir. Böylelikle Ebû Hanîfe´nin (Kitab´ül-Hiyel) adlı bir eseri olduğu dâvası temelinden çöker. Çünkü bu dâvanın temeli bu rivayettir, iddia buna dayanmaktadır. Halbuki bunun boş bir iddia olduğu Abdullah b. Mübârek´in diğer sabit sözleriyle meydana çıkmış bulunuyor

52- İmam Muhammed´tn Bu İsimde Bîr Kitabı Olup Olmadığı Mes´elesî

Ebû Hanîfe´nin hilei şer´iyeye dair bir kitabı olmadığı sabit bir hakikattir. Fakat talebesi İmam Muhammed´in bu mevzuda bir kitabı olduğunu görüyoruz. Belki de bunda Hanîfe´nin halka kolaylık olsun, güçlük olmasın diye çıkardığı bazı hükümleri rivayet etmiş olabilir.

Bu kitabın îmam Muhammed´e nisbeti birinci asırdanberi etrafında şüphe uyanan bir´mes´eledir.İmam Muhammed´in talebesi bile bu kitabın ona nisbetini kabuî etmekler. Ebû Süleyman Cüzcânî bu kitabın îmam Muhammed´in olduğunu inkâr ediyor ve şöyle diyor: «Birisi İmam Muhammed Hıyel adlı bir kitap yazdı, derse onu tasdik etme, ona inanma. İnsanların elinde olanı Bağdad sahafları toplamıştır. Cahiller bunları, küçük düşürmek için bizim ulemamıza nisbet ediyorlar. Nasıl olur da imam Muhammed, eserlerinden birine böyle cahillerin işine yarayacak bir isim verebilir? Bu hiç olur mu?[1]

Ebû Süleyman, imam Muhammed´in talebesüıdendir. Üstadı imam Muhammed´in bu isimde bir kitabı olduğunu böyle şiddetle inkâr ediyor, elbette bu inkârı muteber tutulur. Fakat İmam Muhammed´in talebesinden diğer bir ikinicsi, Ebû Hafs bu kitabı üstadına nisbet eder. Onun eseri olduğunu söyler. Serahsî de bu sonuncusunu tercih edip daha doğru olan budur, diyor.[2]

Şems´ül-Eimme Serahsî´nin bu terc´hine bir muhalefetimiz yok. Fakat içimizden bir ses yükseliyor: Bizzat İmam Muhammed´in talebesinden biri bu kitabın üstadına nisbetini inkâr ediyor, onun Bağdad sahaflarının toplaması olduğunu söylüyor, vakıa diğer bir talebesi bu nisbeti kabul ediyor. Biz bu hakikati meydana çıkarmak ihtiyacını duyuyoruz.

Talebesi Ebû Süleyman, İmam Muhammed´in bu isimde bir eseri olmasını uzak buluyor. Yalnız bu kadarla iktifa etse, Ebû Süleyman bu ismi tmam Muhammed´in verdiğini inkâr ediyor, derdik. O eserde toplanan malûmatın nisbeti sahih kalabilirdi. Ebû Hafs o mes´elelerin toplandığı bu isim verilmesi münâsip olacağını düşünmüş ve bu ismi o vermiş olabilirdi. Fakat Ebû Süleyman eserin içindeki malûmatın Bağdad sahafları tarafından toplanmış şeyler olduğunu tasrih ediyor. Demek böyle bir te´life imkân kalmıyor. Bu takdirde biz de Ebû Süleyman gibi bu eserin Bağdad sahaflarının toplaması olduğunu söylüyoruz. Kitapdaki malûmatı topladılar. Bunlar kulaktan kulağa imam Muhammed´e nisbet olunmağa başladı, bu nisbetten istifade ederek onu talebesinden biri olan Ebû Hafs´a arzettiler. O da içindeki malûmatın kendisinin hocasından duyduklarına uygun olduğunu görerek bunları kabul etti ve ikrar eyledi. Böylelikle bu eser imam Muhammed´e Ebû Hafs tarafından nisbet edilmiş oldu. Bu suretle o da onun üstadından naklettikleri arasına girmiş oldu. Ancak böylelikle imam Muhammed´in iki talebesinin bu sözlerinin arasını birleştirmek kabil oluyor. Gönül buna biraz yatışıyor.

53- Îki Kitabın İncelenmesinden Çıkan Netice

İmam Muhammed´den böyle bir (Kitab´ül-Hıyel) rivayet olunuyor. Eserin ona nisbeti hakkında söylenenleri nakletmiş bulunuyoruz. Bu nisbet tercih ediliyor. Bu (Kitab´ül-Hryel) müstakil bir haU de bulunmuştur. Hâkim Şehîd bunu El-Kâfî unvanlı eserinde ihtisar etmiştir. Şems´ül-Eimme Serahsî de Mebsut´da bunu şerheylemiştir. Eserin tmam Muhammed´e nisbetinin sıhhat derecesi ne olursa olsun, ondaki malûmat Ebû Hanîfc´nin ashabı arasında geçen hilelerin nev´ilerini bize açıklamakta ve Ebû Hanîfc´nin güçlüklerden çıkmak için bulduğu yolları göstermekte olup bunları ondan talebeleri almışlar ve onların benzeri mes´eleleri onlara göre işlemişlerdir. Ah-med Hassâf´ın da böyle bir hîle kitabı naklolunmaktadır. O, İmam Muhammed´in kitabından daha geniştir. Onda daha çok mcs´eîe var-aır. O her nevi´ hîle suretlerini beyan etmektedir.

Bu iki kitapta onları incelemek bize Ebû Hanîfe´nin bulduğu hilelerin = çârelerin hangi nevi´den olduğunu göstermektedir: Haram olan şeyleri helâl eden, yoksa güç olanlara kolaylık gösteren nevi´ mi? Veya bunlar hukukuna ihtiyat ve şeriatte genişlik kabilinden mi, yoksa zahirî amellerle şeriatın gayesini ihmal etmeğe birer vesîle midirler? Daha umumî bir tabirle: Bu iki kitabı incelemek Ebû Hanîfe indindeki hilelerin mânasını açıklayacaktır.

54- Hîle Ne Demektîr? Îbn-T Kayyim´în Hîleyî Üç Neve Taksimi

Bu iki kitapta onları Öğrenmeğe başlamadan önce, veya daha umum bir sözle Ebû Hanîfe´den naklolunan Mirleri tanımağa girişmeden evvel, mütekaddimîn ve müteahhırin fukahâ Örfünde (hîle) kelimesinin mânasını ve nelere denildiğini beyan edelim:

îbn-i Kayyim Cevziye, fukahâmn hîle nâmını verdiği "şeyleri üç kısma ayırıyor:

1. Kısım : Haddizatında haram olan bir şeye ulaşmak için gizli yollardan gitmek, işe şeklen şer´î bir mâhiyet vermek, zahiren şer´î naslan tatbik eder görünmek, maksat haram olan o şeyi ki-lab´a uydurup işlemektir, insanların mallarını bâtıl yoldan almak için yapılan hîleler, şer´î olmiyan birşeye şer´î imiş mahiyetini verip işlenen hileler; muhallinin hülle nikâhı yapması bu kabildendir. Nikâh akdi yapılırken âkil ve baliğ olduğu halde kadının nî-kâhmi feshettirmek için velîsine izin vermediğini iddia ederek hileye sapması, akdi feshettirmek için bâyi´in akid yapılırken mala mâlik olmadığını, asıl mâlikin akde izin vermediğini iddia ede-lek hîle yapması, İbn-i Kayyim´e göre, hep bu kabildendir.

îbn-i Kayyim bu kısım hakkında şöyle diyor: «Bunlar ve bunlara benzer hilelerin büyük günah ve en çirkin haram şeylerden olduğunda bir Müslüman asla şüphe etmez. Bunlar Allah´ın diniyle oynamak, onu eğlence yerine koymaktır. Bunlar haddizatında yalan ve iftira olduklarından bizzat haramdır.. Sonra maksat ve gaye bakımından da haramdırlar: Zira bir hakkı iptal etmek mak-sadiyle yapıyorlar.»[3]

Bir halikı iptal etmek için vesile olarak kullanılan her hîle haramdır. Hattâ o vesile haddizatında helâl olsa bile, hakkı iptal ettiğinden haram olur. Bazan hilenin zâtı haramdır, çünkü yalandır, iftiradır. Fakat bir hakkı isbat, bâtılı red için ondan başta çare yoktur. Nasıl ki bir kimse üzerinde sabit bir hakkı inkâr ediyor, onu isbat edecek olan beyyinedir, şahit olacak beyyine de yok. O zaman hileye baş vurulsa, bu hîle c...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın