Ebû Hanife nin Fıkhı Ve İslâm Hukukuna Hizmeti

EBÛ HANİFE´NİN FIKHI VE İSLÂM HUKUKUNA HİZMETİ

28- Asıl Maksada Geliş

Bu etüdün asıl gayesi, Ebû Hanîfe´nin fıkhını incelemektir. Çünkü Ebû Hanîfe fıkhıyle şöhret kazanmıştır. Onun mümeyyiz vasfı fakıhhk sıfatıdır. Onunla tanınmış ve nam almıştır. Bu eserin gayesi de onun fıkhını incelemektir.

Ebû Hanîfe´nin fıkhını incelemeğe başlayınca bu yolun pek işlek olmadığını görüyoruz. Çünkü Ebû Hanîfe kendisi fıkha dair yazılı bir eser bırakmamıştır. Ona nisbet olunan kitaplar akaide dair ve o mahiyyettedirler. Fıkh-ı Ekber, Âlim vel-Mütaallim. Osman Bettîye risalesi, Kaderiyye´ye red[1] ve saire gibi ulemanın eline geçebilen bu eserler hep küçük risalelerdir.

Fıkh-ı Ekber denen eserin akaide dair değil de, fıkha ait bir eser olduğu da söyleniyor. 60 bin veya daha fazla mes´ele ihtiva edermiş. Fakat böyle bir eser bugün elde bulunmuyor. Göz önünde olmıyan bir eser hakkında tedkikat yapıp birşey söylemek olmaz. Meşhur olan Fıkh-ı Ekber´in akaide dair olduğudur ve elde mevcut olup her tarafa yayılmıştır. Bunun nisbetinde söz varsa da elde olan budur. Meydanda olmıyan başka bir eserin varlığını far-zetmeğe hacet yoktur, eldeki Fıkh-ı Ekber akaide dairdir.

29- Ebü Hanîfe Fıkhının Naklî: O, Bablara Göre Fıkıh Kitabı Yazmıştır

Ebû Hanîfe´nin fıkıh bablanna göre tertiplenmiş fıkha dair bir eseri bilinmiyor. O asrın ruhuna ve zamanına akışına uygun düşen de budur. Zira kitap yazmak onun ömrünün son günlerine kadar şuyû bulmuş değildi. Bu iş onun vefatından sonra yayıldı. Mücte-bitler sahabe devrinde bile fetvalarını ve içtihatlarını yazmaktan çekinirlerdi. Hatta Hz, Peygamberin Hadislerini bile yazmadılar Kur´ân-ı Kerîm´in bulunmasını arzu ediyorlardı. Çünkü Şeriatın direği Kur´ân´dır, O açık nurdur, kıyamete kadar kopmadan devam edecek bağlantı O´dur. Sonra ulema Hadisleri, fetvaları ve fıkhı yazmağa mecbur oldular. Medine fukahası Abdullah b. Ömer´in, Hz. Âişe´nin îbn-i Abbas´in fetvâlariyle onlardan sonra Medine´de gelen tabiînin fetvalarını toplamağa başladılar. Onlara bakıyorlar, onlara göre hüküm veriyorlardı. Iraklılar Abdullah b. Mes´ud´un fetvalarını, Hz. Ali´nin hükümlerini ve fetvalarını, Kadı Şurcyh´in hükümlerini ve diğer Küfe kadılarının verdikleri hükümleri topladılar. İbrahim Nahaî fetvaları ve-esasları bir mecmua halinde toplanmıştır. Ebû Hanîfc´nin üstadı Hammâd´ın da bir mecmuası vardı.

Fakat anlaşıldığına göre bu mecmualar bablara ayrılmış, umum arasında yayılmış kitaplar halinde değildi. Bunlar müetehidin kendisi müracaat etmek için hazırladığı hususî notlar, müzakereler hâlinde idi. Kitap hâlinde halka çıkarılmıyordu. Unutmıyayım diye kaydettiği notlar kabilindendi. Ashabdan bâzısının dahi bâzı nadir hallerde böyle yaptıkları olurdu, bâzı şeyleri not ederlerdi. Hattâ

Hz. Ali´nin bâzı fıkıh hükümleri yazılı bir defteri yanında taşıdığı rivayet olunmaktadır. Öyle anlaşılıyor ki, bu nadir haller tabiîn devrinde biraz artmağa başlamış, daha sonra te´Iif ve tedvinin nüvesini bunlar teşkil etmiştir. îmam Mâlik Muvatta´ kitabım yazdı, imam Ebû Yusuf Kitab´ül-Harac´ı ve Irak fıkhına dair diğer eserlerini yazdı. Sonra îmam Muhammed b. Hasan te´Iif işini esaslı bir şekilde ele aldı. Irak fıkhını tamâmiyle bir bütün hâlinde yazdı.

30- Onun Akvâlînî Talebeleri Toplamıştır

Ebû Hanîfe´nin fıkha dair bablara göre yazılmış bir fıkıh kitabı yazdığını bilmiyoruz. Fakat talebelerinin onun re´ylerini topladıklarını onun sözlerini kaydettiklerini kat´î olarak biliyoruz. Hattâ bazen bunları bizzat Ebû Hanîfe talebesine dikte ettirirdi. Ebû Hanîfe´nin re´ylerini nakleden imam Muhammed´in kitaplarının hepsi üstadından işitir, fakat kaydetmediği şeyler olmasına imkân yoktur. Onları üstadının vefatından sonra yazmış olamaz. Belki de bunlar hususî notlarda kayıth olup aynı zamanda üstadı olan Ebû Yusuf´un ve başkalarından almış olmalıdır. Onların bir kısmını ancak Ebû Hanîfe´den doğrudan almıştır, Çünkü o küçücüktü. Ebû Hanîfe´nin dersinde bulunduğu zamanlar kısadır, bunca mes´eleler o dar zamana sığmaz. ;Ebû Hanîfe öldüğü zaman onun yaşı bunca mes´eleleri ihata etmesine müsait değildi. Ebû Hanîfe´-nin vefatında 18 yaşında bulunuyordu. Bu yaş onun kitaplarına doldurduğu o mes´elelerin hepsini Ebû Hanîfe´den duymasına imkân verecek yaş olamaz. Bunları İmam-i A´zam´ın talebelerine maruf olan tedvin edilmiş mecmualardan almış olmalıdır. Başka türlüsüne ihtimal verilmez. Bunların hepsini Ebû Yusuf´tan dinleme suretiyle alıp yazmasına da imkân yoktur. Eğer böyle olmuş olsaydı behemehal senedi zikreder, rivayet yolunu gösterirdi. îlmî emanete riayet ederdi.

Bâzı rivayetler biliyoruz ki, onlar Ebû Hanîfe´nin talebeleri üs-tadlarinm re´ylerini tedvin ettiklerini, yazıp kaydettiklerini gösteriyor. Ebû Hanife o yazılanları gözden geçiriyor, muvafık olanları bırakıyor, yanlış olanları düzeltiyordu. İbn-i Bezzazı Menakıbı´nda şunu kaydeder:

Ebû Abdullah diyor ki, Ebû Hanîfe´ye kendi kavillerini okurdum. Ebû Yusuf da ona kendi kavillerini katmıştı. Onun sözünün yanısıra Ebû Yusuf´un kavlini zikretmeğe çalışırdım. Birgün dilim kaydı, onun kavlini zikrettikten sonra burada başka bir kavil de var, dedim. O kavli söyleyen kim? diye sordu. Bundan sonra zikret-miyeyim diye Ebû Yusuf´un kavillerine işaret koyardım. [2]

Bu rivayet bizim yukarıda çıkardığımız mâkul mânayı teyit etmektedir. Ebû Hanîfe´ye kitap nisbet edenlerin veya fıkıh kitabı yazdı diyenlerin sözleri bu esasa göredir. Yani talebeleri onun nezareti altında ve bâzan onun gözden geçirmesi suretiyle onun akvâ-lini yazmışlardır.

31- Talebeleri Notlarını Ona Okurlardı

Bu yazılmış mecmuaların Ebû Hanîfe´ye nisbeti derecesi ne olursa olsun, fıkıhta Ebû Hanîfe´nin kitabı addolunacak bir eser biz bilmiyoruz. Ortada böyle bir eser yoktur. Fakat Mekkî Menakıbı´nda şöyle diyor:

«Ebû Hanîfe bu şeriat ilmini ilk tedvin edendir. Ondan önce kimse bunu yapmamıştır. Çünkü ashab ve tabiîn şeriat ilmini bab-lara ayırmadılar ve kitaplar tertip etmediler. Onlar anlayış kudretlerine güvenirlerdi. Kalblerini ilim sandığı ittiaz etmişlerdi. Hafızalarına dolduruyorlardı. Onlardan sonra Ebû Hanîfe yetişti. İlmi

yayılmış gördü. Sonra gelen kötü nesiln onu zayi etmesinden korktu. Nasıl ki Hz- Peygamber buyurur: «Allahu Teâlâ insanların elinden çekip almak suretiyle ilmi ortadan kaldırmaz; ilim, ulemanın ölümü sebebiyle ortadan kalkar. Cahil riiesâ kalır. İlimleri olmadığı halde fetva verirler, hem saparlar, hem sapıtırlar.» Ebû Hanîfe işte bunun için fıkhı tedvin etti. Onu bablara ayırdı. Kitab hâlinde kısım kısım tertip etti. Kitab-ı Taharetle başladı. Sonra namaz, son-la diğer ibadetleri yazdı. Arkasından muamelât kısımları geldi, sonra mirasla bitirdi. Evvelâ taharetle başlayıp ve arkasından namaz kısmına geçti, çünkü mükellef olan insan îman edip itikadım düzelttikten sonra ilk olarak namazla muhatap olur. Namaz ibadetlerin başıdır.»[3]

Bu sözden anladığımız tedvinden maksat onun talebelerinin hazırladığı şeylerdir. Râcih olan onlar bunu üstadlanmn irşadiyle japiyorlardı. Onun içindir ki Mekki, kitabında Ebû Haıüfe´nin ta-iebeleriyle birlikte mes´eleleri nasıl incelediklerini bize şöyle anlatıyor:

«Ebû Hanîfe mezhebini talebeleriyle müşavere yoliyle vazetmiştir. Onlarsız tek başına kurmuş değildir. Dindeki içtihadında AlIah ve Resûlâ için mü´minlere nasihatta gayet samimî idi, Mes´eleleri birer birer ortaya atar, onları her cihetten inceler, talebelerinin, düşüncelerini dinler, kendi görüşlerini söyler onlarla münazara yapar nihayet bir kavil üzere karar kılarlar, sonra Ebû Yusuf onu usule göre tesbit ederdi. Böylelikle usulün cümlesi tesbit edilmiş oldu.»[4]

32- Müsned-I Ebû Hanîfe

Ebû Hanîfe´nin fıhka dair kendi tarafından yazılmış bir eserini bulamıyoruz. Fakat ulema Hadise dair onun bir Müsned kitabını zikrediyorlar. Bu Müsned kitabı fıkıh kitapları tarzında tertip olunmuştur. Ve onîar gibi ahkâm sırasiyle toplanmıştır. Bu Müsned acaba onun tarafından mı yazılmıştır, yoksa talebelerinin ondan aldıkları ve dinledikleri rivayetler midir? Yâni derste onun söylediklerini kaydedip sonra onları bablara ayırarak bir tertibe koyup neşretmeleri suretiyle mi meydana gelmiştir? Şüpheye yer kalmıya-cak surette kat´î olan bir cihet varsa o da: Ebû Yusuf´un bu rivayetlerin çoğunu topladığı ve onları El-Âsâr adını vermiş olduğudur. Keza îmam Muhammed de bunlardan bir kısmını toplamış ve onlara El-Âsar adını vermiştir. Bu rivayetlerin büyük bir kısmı her iki kitapta birleşmektedir, birbirinin aynıdır.

Ona nisbet olunan Müsned kitabı acaba talebelerinin bu rivayet ettikleri midir? Ulemadan bir kısmı bunu ileri sürüyor. Ve bir çokları bunu tercih ediyor, îbn-i Hacer Askalânî, Ta´cîl´ül-Menfaa kitabında şöyle diyor: «Müsned´i Ebû Harıîfe onun cem´i değildir. Ebû Hanîfe´nin Hadislerine dair mevcut oîan eser Muham med b. Ha-san´ın rivayet ettiği Kitab´ül-Âsâr´dır. Ondan önce de Muhammed b. Hasan´ın ve Ebû Yusuf´un eserlerinden Ebû Hanîfe´nin Hadislerinden diğer bir kısım mevcuttur. Hafız Ebû Muhamrned Harisi ki, 300 senesinden sonra yaşamıştır Ebû Hanîfe´nin Hadislerine dikkatle önem vermiş ve onları bir cilt hâ...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın