Ebu Hanife nin Akli Kudretini Gösterir Fıkıh Meselelerinin İncelenmesi

EBÜ HANÎFE´NİN AKLÎ KUDRETİNİ GÖSTERİR FIKIH MES´ELELERİNİN İNCELENMESİ

1- Ticarî Muamelelerin Ebû Hanîfe Üzerindeki Te´sîri

İmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe-Allah ona rahmet eylesin çarşı - pazardaki alış veriş işlerinde vukufu olan bir tacirdir. Vaktini: Ticaret, ilim ve ibâdet için gayet âdilâne taksim etmişti. Geceleri ibâdet ve niyazla geçiren bir âbid, sabahlan kabakuşluk vaktine kadat alış - veriş yapıp kazanan bir tacir ve işiyle gücüyle meşgul bir iş adamı. Öğle namazını kıldı mı ilim üzerine düşer, fıkhî İncelemeler, müzâkere yapar, mes´eleleri halle meşgul olur, kaideler kurar, usuller tesbit ederdi. O mâlî mes´elelerde?mâlî hukukta kendi ticaret görüşlerinin tesiri altında idi. Ticaretle ilgili akidlerde ticaretin içinde bulunan, örflerini bilen bir tacir sıfatiyle düşünüyor, insanların muamelelerini tanıyor, Kitap ve Sünnetin naslarına vâkıf olduğundan şer´î naslarla insanların muamelât ve taâmülîeri-nin arasını buluyordu.

2 - Îstlhsânı Neden Delil Olarak Çok Alırdı?

insan bunu iki şeyde gayet iyi görüyor:

1- îstihsâna vermiş olduğu büyük inayet ve ehemmiyette, öyle ki istihsânda onun payesine kimse erişemezdi. Muhammed b. Hasan´ın şöyle dediği rivayet olunuyor: «Ebû Hanîfe kıyaslarında Ashâbiyle münazaralarda bulunurdu, ona muâraza ederler, onu sıkıştırırlardı. Fakat: Ben istihsân yapıyorum, dedi mi artık ona kimse erişemezdi. Çünkü istihsân da öyle deliller bulur, öyle mes´e-leler çözerdi ki, ona teslim olmaktan başka çare kalmazdı.»[1]

Onun istihsâm alması, o yoldan mes´eleler çıkarıp halletmesi ancak insanlann maslahatlarını kavraması, onların teamüllerini tanıması ve İslâm dîninin kabul ettiği şeyleri iyi bilmesi sayesindedir. O en gizli illetleri çıkarır, münasib vasıflan bulur, onların üzerine hükümleri kurardı. İşte bütün ince noktalara vâkıf olarak yaptığı.gizli kıyaslarla, zahir kıyasları reddederdi. Bu gizli kıyaslar muttarid -ahkâmı bozuyordu. İşlerin içyüzüne vâkıf olmıyan fakîh bunları kavrayamaz.

îstihsânı çok yapmakla beraber Ebû Hanîfe´nin mümtaz olduğu işte bu ticarî akıl görüşü, Kitap ve Sünnetten nas olmıyan yerlerde örfü İslâm fıkhının bir aslı i´tibâr etmesine sebep olmuştur. Onun i´timâd ettiği usûlü inceleyip araştıranlar bunu tasrih etmişlerdir. Yukarıda da naklettiğimiz gibi Sehl b. Müzâhim şöyle diyor: «Ebû Hanîfe´nin usûlü: Mevsuk olanı almak, çirkin olandan kaçmak ve halkın muameleleri ve işleri neyle kaim oluyor, nasıl doğru gidiyor ona bakmaktır. İşleri kıyasla halleder, kıyas sökmezse o zaman istihsan yapar. Istihsân da yürümezse Müslümanların teamülüne ve örfe baş vurur.

İttifakla kabul edilen mâruf Hadîsi alır, kıyas kabil oldukça ona kıyas yapar, sonra istihsâna müracaat eder, hangisi daha mevsuk ise onu alır.[2]

Görüyorsun ki o, insanların muamelelerini ve işlerini gördükleri kaideleri nastan sonra ikinci dereceye koyuyor, onu kıyastan Önce bir delil olarak alıyor, kıyasın illeti açık değilse örfü takdim ediyor, yoksa kıyası takdim eder. Çünkü o daha mevsuktur. Bundan başka ahvalde kıyasa muânzsâ istihsan daha mevsuktur.

2- Görüyoruz ki, Ebû Hanîfe´nin fıkhında ahş-veriş ahkâmına son derece Önem veriliyor, bunlar tafsilâtıyle ele; alınıyor, çarşı pazarda pazarlık muameleleri etrafiyle beyân olunuyor. Bunlar bize ictihadlarm hüküm sürdüğü bir asırda ticaret örflerinin ne gibi ahkâm doğurduğunu göstermektedir. Bu bayi´îerden bâzıları şunlardır: Murabaha, tevliye, vedîa, işrâk, selem,[3] Bunların ahkâmını zikredelim:

Ebû Hanîfe´den naklolunan fürû´da, imam Muhammed´in kitaplarında ve diğerlerinde bu akidlerin ahkâmı beyân olunmuştur. Belki de bu mes´delerin aksamını beyâna ve fürû´unu izaha teşebbüs eden Hanefî fıkhı olmuştur. Zira bu fıkhın imamı, bu akidler hakkında konuşurken tacirlerin muamelelerini yakından görmüş onların arasında yaşamış bir tacir fakîhtir. Bunları anlar ve anlatırken, insanların ne yaptıklarına ve aralarında cereyan eden muamelelerin akışına bakmaksızın yalnız usuller kuran ve mes´eleler çözen değildir.

Bu akidlere dair tafsilât verilirken, Ebû Hanîfe´nin ticaret yaptığı o ticaret hayâtının ışığını görüyoruz. Murabaha, tevîiye, iş-râk ve selem yoliyle elbise ahş-verişinden bahsederken kumaş taciri Ebû Hanîfe´yi görüyoruz. Elbise hakkındaki örf ve âdetlere vâkıf, asnndaki halkın muamele tarzlarını biliyor, hattâ bakıyoruz kif elbiselerin envâını anlatıyor, hassalarını söylüyor, onlar hakkındaki teamülü beyân ediyor. Mübadele yollarını gösteriyor, vasıflarına, hususiyetlerine işaret ediyor. Anlıyoruz ki bunlardan bahseden fakıh bu hususta tecrübe sahibidir, bunların her birinin envâına tamamiyle vâkıftır.

3- Ticarî Akîdlerî Dört Asla Bağlıyor: 1- Semen Ve Bedelin Malûm Olması, 2- Rîbadan Kaçınmak, 3-

Örf Ve Âdet, 4- Tîcaret Namusu Ve Ahlâkı

Ebû Hanîfe ve ashabı bu akidlere dâir ahkâmı dört usûle bağlıyorlar:

1- Bedeli bilmek, tâ ki nizâa götürecek şekilde bilinmeden kalmasın. Onun için murabahada, tesliyede, işrâkda asıl fiyatı bilmek lâzımdır. Murabahada kâr da ma´lûm olacaktır. Selemde res-i mal - sermaye - peşin verilen para ile sonra teslim olunacak mal belli olacaktır. Çünkü bunları bilmemek nîzâa götürür. Şeriatta akdin esası, bedelin tam bîr surette ma´lûm olmasıdır, ma´lûm olmazsa nizâa götürür. Akidde bir kelime mühim rol oynar, bir kelimeyle tarif ileride insanlar arasındaki dostluğu yaralayıcı husumetlerin önünü alır, işlerin karışmasına mâni olur, mahkemeleri boş yere meşgul etmeğe meydan vermez, işte bu gibi lüzumsuz .lizâiara meydan vermemek için akidde her şeyin tam olarak ol-ııası behemehal lâzımdır.

2- ikinci asıl, ribâdan ve ribâ şüphesinden sakınmaktır. Bu slâmda her nevi satışlarda umumî bir asıldır. Zira ribâ bütün envâiyle islâm fıkhında akidler arasında en menfur bir tasarruftur. Kur´ân ve Sünnet onu şiddetle meneder. Hz. Peygamber´in şöyle dediği rivayet olunur: «Bir dirhem ribâ kişinin otuz üç defa zina etmesinden daha fenadır. Eti haramla beslenen ancak ateşe lâyıktır.»[4] Ebû Hanîfe ribâyı men hususunda çok şiddetli hareket eder. Hattâ dâr-i harbe Müslümanla harbî arasında ribâyı meneder.[5]

Ribâ jnademki bu derece haramdır, ribâ bulunan veya ribâ şüphesi olan hiçbir akid helâl olmaz, sedd-i zerâyi, için fâsid sayılır. Bâtıl yoluyla malları yemekten korumak için bu akid bozulur. Mâlî islâm akidîerinde esas; akdi yapanlar nazarında ve şeriat nazarında iki taraf için müsavi olmaktır. Halbuki ribâda ziyâdelik vardır, o kabul olunmaz, mahkeme, ribâ bulunan akde itibar vermez.

3- Örf: Nas olmıyan yerde akidlerde örfe göre hüküm verilir. Örfün kabul ettiği alınır, Örfün kabul etmediği terk olunur. Meselâ murabahada ilk fiyatı söylerken Örfe göre ona ilâvesi câri olanlar ilâve olunabilir. Örfe göre ilâvesi câri olmayanlar ise ilâve olunamaz. Elbisede boyacının ve terzinin ücreti Örf öyle câri olduğundan fiyata ilâve olunur. Kâsânî bu hususta şöyle diyor:

«Sermâyeye temizleyici, çırpıcı, boyacı, yıkayıcı, örücü, terzi simsar ücretlerinin ilâvesinde bir beis yoktur. Örfe göre murabaha, tevliyede hepsi birden satılır. Çünkü tüccar arasındaki âdete göre -bu gibi masrafları sermayeye ilâve ederler, onu sermâyeden sayarlar. Müslümanların örf ve âdetleri mutlak hüccettir. Hz. Peygamber buyurmuşlardır ki: «Müslümanların iyi ve hoş gördükleri şey Allah indinde de iyidir.» Yalnız şu kadar varki, satarken: Bunu şu kadara aldım, demez, belki: Bana şu kadara mal oldu, der. Çünkü birincisi yalan olur, ikincisi ise doğrudur. Çoban ücreti, baytar ücreti ve kendi nefsi için sarfettikleri, bunlar sermayeye ilâve olunmaz. Birinci akid e lâzım gelen ilk fiyat üzerinden murabaha ve tevliye yoliyie safılır. Çünkü tüccar arasında bu gibi masrafların sermayeye ilâve âdeti yoktur. Bu hususta i´timad ve istinad âdetdir.[6]

4- Ticarî muamelelerde dördüncü esas emânettir, ticarî namustur. Zaten bütün Islâmî akidlerin aslı emânete dayanır, çünkü insanların - birbirleriyle muamelelerinde faziletin başı emânettir. Murabaha, tevliye gibi akidlcrin fikhî esası odur. Zira müşteri fiyatı söylerken bâyiin bu sözüne şahitsiz ve yeminsiz inanmaktadır. Onun namusuna emniyet etmektedir. Öyleyse her nevi hıyanet ve töhmetten onu korumak lâzımdır. Kâsânî bu mevzuda şunları söylüyor: «Emâneti korumak için ne lazımsa yapmak vâcibdir. Cenâb-ı Hak şöyle buyurur: «Ey îman edenler, Allah´a ve Resulüne hiyânet etmeyin, bilip dururken. emânetinize hiyânet etmiş olursunuz.» Hz. Peygamber Efendimiz de: «Bizleri aldatan bizden değildir.» demiştir.[7]

işte ticarî akidler, muameleler hakkında Ebû Hanîfe´den naklolunan ve mes´elelere tatbîk edilen usul ve kaideler bunlardır. Bunlar Ebû Hanîfe´nin dîn temayülleri ve takvâsiyle birleşmekte, onun ticaret ve pazar işlerindeki tecrübelerine uymakta, onun umumî fıkıh usul ve sistemine muvafık düşmektedir.

Şimdi bu akidîeri ve muameleleri kısaca inceleyelim: Bundan maksadımız mücerred hükümleri beyan etmek değildir. Bunları zikretmekten gayemiz, îslâm pazarları ve fukahâsınin bunlar hakkındaki görüşlerine dair, bâzı gölgeli noktalar kalsa da, mümkün mertebe açık bir fikir vermeğe çalışmak, tüccar arasında câri olanlar hakkında Kitap ve Sünnetten ve diğer îslâm usul ve kaidelerinden nasıl ahkâm alındığını beyan etmektir. Bundan sonra re´y ve kıyasci fukahânm üstadı olan muttaki tacir Ebû Hanîfe´nin daha doğrusu, insanların...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın