Dördüncü Delil İcma

4.DELİL: İCMÂ

136- İcmâ´ın Târifi

Icmâ´ı, İslâm fıkhının usulünden bir delil olarak a´..an ekser ulemanın tarifine göre İcmâ, bir asırda yaşayan İslâm Ümmeti müctehidlerinin her hangi bir dînî emir üzerinde ittifak etmeleridir.

Bu tarif icmâ´ın en doğru tarifidir. Usul ulemasından büyük bir kısmının seçtiği tarif budur. îmam Şafiî Risalesinde bu tarifi zikretmiştir. îmam Şafiî, icmâın mânasını yazıp onunla ih-ticac ve istidlal yolunu, İslâm fıkhında muteber olduğunu beyan edenlerin birincisi sayılır.

Ebû Hanîfe icmâı fıkıhta bir asıl sayıp ictihatlerini onun üzerine kuruyor muydu? Hanefiyye Mezhebi uleması buna evet diye cevap veriyorlar ve bir sürü mes´ele zikrederek Ebû Hanî-fe´nin ve ashabının icmâı bir çok suretleriyle kabul ettiklerini beyan ediyorlar, Kavlî icmâı kabul ediyorlar, sükûtî icmâı delil alıyorlar. Müctehid ulemanın bir emir hakkında iki görüş üzere ihtilâf etmiş olmalarını icmâa muhalefet addediyorlar.

137- Ebü Hanîfe´ye Göre Îcmâ´ Bîr Delildir.

Ebû Hanîfe´nin icmâ hakkında görüşünün böyle olduğunu söylüyorlar ve ondan menkûl olan meselelerden ve ashabın közlerinden bunu çıkarıyorlar. Ve aşağıda beyan edeceğimiz veçhile icmâ´da bir takım şartlar aradığım kaydediyorlar.

EbA Hanîfe´nin Kitap. Sünnet, Sahabe kavilleri ve kıyas gibi icmâi da delil olarak aldığını gösterir bir ibare bulabilmek için Ebû Hanîfe´den yapılan rivayetlere ve onun fıkıh usulünü beyâna başlarken bahsin başında zikrettiğimiz iki ibareyi bulabildik:

1- Mekkî´nin Menâkıbında kaydettiği ibare ki o da şudur: «Ebû Hanîfe bir belde halkının birleştiği şeye şiddetle tâbi olurdu.»[1]

2- Şehl b. Müzahım onun hakkında şöyle diyor: «Ebû Ha-pîfe´nin mesleği mevsuk olanların rivayetlerini almak, çirkinden ´kaçmak, halkın muamelâtına bakmak, istikamet üzere yürüdükleri ve işlerinde salâh üzere birleştikleri şeyleri kabul etmektir.»[2]

Ebû Hanîfe´nin çağdaşı olanlardan bu iki kişinin rivayeti onun fıkıhtaki yoluna ışık tutmakta ve bize göstermekte ki: O kendi beldesindeki fukahâmn icmâ ettikleri, birleştikleri şeye tâbi olurdu, nas bulunmıyan hususlarda insanların muamelâtı üzere yürürdü. Bu şüphesiz ki onun, müctehidlerin icmâını evveliyet-Ie kabul ettiğini gösterir. Kendi beldesi fukahâsma şiddetle tâbi olanın bütün ulemanın birleştiği şeye daha çok tâbi olması gerekir ve yakışan budur.

138- Îcmâ´la İstidlalin Safhaları

Öyle anlaşılıyor ki, fukahâ arasında icmâın hüccet ve delil itibar edilmesi üç safhadan geçerek tedricen olmuştur:

1- Ashâb-i Kiram kendilerine arz olunan mes´eleler hakkında içtihat ederlerdi. Hz. Ömer Devletin umumî siyasetine dair işleri görüşmek ve müşavere etmek üzere çok defa Ashabı toplar, onlarla fikir teatisinde bulunurdu. Muayyen bir hususta görüşleri ?toplandı mı karar verirler, siyaset onun üzerinden giderdi. Görüş ayrılığı olursa o zaman mübahase ve münakaşa yaparlar, nihayet ulema kararını verirdi. Nasıl ki Irak´da fetholunan arazi hakkındaki ihtilaf da böyleydi. Bu arazi Gaziler arasında taksim ve tezyi mi edilmeli, yoksa Beyt-ül-mâle ait mîrî arazi bırakıpta geliriyle serhatlar muhafaza edilip harb teçhizatına mı sarf olunmalı? Bu hususu hal için Hz, Ömer Ashabı topladı, iki görüş ortaya atılmıştı. Müzakere ve mübahase iki gün sürdü, nihayet arazinin Beyt´-ül-mâle âit olmasına karar verdiler: işte bu karar bir nevi´ icmâdır; buna muhalefet caiz değildir.

2- İçtihat asrında her müctehid imam, içtihadını yaparken memleketindeki fukahâmn re´yine aykırı birşey söyleyip onlara karşı gelmemeğe çalışırdı. Ortaya kimseye uymryan bir düşünce atmaktan çekinirdi. Ebû Hanîfe kendisinden önceki Küfe fuka-hâsı arasında icmâen kabul edilmiş şeylere şiddetle tâbi olurdu, imara Mâlik Medine halkının icmâ.ım haber-i vâhıd olan Hadîse takdim ederdi. Böylelikle icmâı. muhalefeti caiz olmıyan hüccet ve delil sayma fikri teşekkül etti.

3- Icmâm delil olduğunu gösterir Hadîsler vardır. «Ümmetim dalâlet üzere asla toplanamaz.» «Mü´rninlerin iyi ve hoş. gördüğü şey, Allah indinde de iyidir.» Bu iki Hadîsten. başka imam Şafiî, Hz. Ömer b. Hattâb´dan da şu Hadîsi rivayet eder: Hz. Ömer, Resûl-i Ekrem Efendimizin şöyle dediğini işittim, diyor: «Cennetin nimet, ve rahatlığı sevincini istiyen kimse cemaata sarılsın, cemaatla bir olsun, çünkü şeytan tek olanladır, ikiden uzaktır.»

139- Îcmâ´ Hakkında Fukahânın Sözleri

İçtihat asrında icmâı delil tutmak işte bu esas üzerinde gitti. Öyle anlaşılıyor ki, icmâm mânâsı tayin ve tesbit olunup yazılmış değildir. İcmâın mün´akid olup olmadığı hususu bir çok mes´elelerde ulema arasında ihtilâf mevzuu idi.

Görüyoruz kî, îmam Ebû Yusuf, îmam Evzâî´nin Siyer ki-.tabına cevap verirken onunla icmâ-ı ümmetin mânasını münakaşa ediyor. Evzâî süvari atlarına hisse verdiği halde yük atlarına hisse vermiyor. Ve şöyle diyor: «Müslümanların imamları geçmişte yük atlarına hisse ayırmazlardı, nihayet Velid b. Zeydin katlinden sonra fitne coştu.» «Ebû Yusuf buna şöyle cevap veriyor: «Bunu bilmiyen, atla yak atı (feres ile birzevn) arasım ayır-mıyan kimse yoktur sanırım. Arapların hiç ihtilâfa yer olmıyan maruz sözlerindendir: Bu at sürüsü derler, halbuki çoğu veya hepsi yük atıdır. Demek at hepsine şâmildir. Sonra bildiğiniz diğer bir cihet de var ki: Yük atları harbde daha kolay idare edilir, kullanılması süvariden daha yumuşaktır, maksada daha yararlar. Evzâî´nin: Geçmiş imamlar onlara hisse vermezdi, sözüne gelince, bunlar onun vasfına göre Hicaz ehlidir. Veya güzelce abdest almasını, Teşehhüdü, usul-ü fıkhı bilmiyen bâzı Şam üstadlarındandır.»[3]

Burada görülüyor ki, Evzâî icmâı delil tutuyor. Ebû Yusuf da icmâm mün´akid olmadığını ileri sürüyor. Ve Evzâî´nin re´-yinde onlann Hicaz uleması ve ulemadan sayılmıyan bâzı Şamlılar olduğunu söylüyorlar. Böylelikle bu mes´elede icmâ´ yoktur, demek istiyor. Ve icmâın hüccet olduğunu Ebû Yusuf da kabul ediyor.

Yine diyoruz ki, îmam Şafiî sonraları bu gibi mes´elelerde icmâm mün´akid olup olmadığı hususunda çoklariyle münazaralarda bulunuyor, münakaşalar yapıyor. Hattâ bâzı münazaraları onu icmâm -vücudunu inkâra götürüyor. Ancak usûMi dinde ve öğle namazının farzının dört rek´at olduğunda ulemanın icmâı gibi mes´elelerde icmâ´ olduğu muhakkatır.»[4]

Bunlar bize gösteriyor ki, icmâın aslında ittifak etmekle beraber, ulema ictihad asrında icmâm in´ikadında ihtilâfa düşmüşlerdir, icmâın beyan ettiğimiz mânada tarifini ilk olarak yapan ve bunu risalesinde yazan imam Şafiî Hazretleri olmuştur diyebiliriz.

140- Hanefiyye Sükûtî İcmâı Kabul Eder

Hanefiyye fukahâsına gelince icmâm hüccet olduğunu takrir ettiler ve bunu Imam-ı A´zam Ebû Hanîfe ile Ebû Yusuf ve Mu-hammed´e nisbet ettiler, icmâm nevileri arasında bir fark yapmadılar, ister kavlî icmâ´, ister sükûtî icmâ´ olsun Hanefiyye üs-tadlarmın sözü böyledir, deyip keskiler. Sükûtî icmâa Hanefiyye ric´at namını verirler. Sükûtî icmâ´ şöyle olur: imamlardan veya müctehidlerin birisi arasında her hangi bir mes´elenin hükmü mezhepçe takarrür etmeden önce, o mes´ele hakkında bir hüküm verir. Ve bu hüküm, zamanındaki halk arasında yayılır. Kimse ona karşı gelmez, herkes susar. Bu o mes´ele kabul edilmiş demektir.

Sükût icmâ´ amelen de olur. Şöyle ki: icmâ´ ehlinden biri iş işler. Zamanındaki halk bunu görür ve bilir. .Kimse bu işin yapılmasını inkâr edip aleyhte bulunmaz. Böylece zaman geçer, herkes onu kabul etmiş sayılır. [5]

İşte böylece Hanefiyye sükûtî icmâı hüccet ve delil sayıyor. Bunun Kavil olması şart değil, amel hakkında da sükût olabilir.

Fahr´ül-îslâm Pezdevt.bu icmâm hüccet olduğunu şöyle anlatıyor: «Onların hepsinin bunun hakkında birşey demesi güç ve âdet olmıyân bir şey. Her asırda âdet olan şudur: Kibar mücte-´hidler fetva vererek hallederler, diğerleri onlara teslim olup uyarlar. Biz sükûtu burada teslim olma mânasına alıyoruz. Çünkü burası mes´ele hakkında fetvanın vâcib olduğu bir yerdir, eğer verileri hükme muhalif olsaydı bunu bildirmesi lâzımdı. Hak hususunda susmak haramdır.»

Hanefiyye sükûtî icmâı hüccet olarak alıyorlar ve bu onların kaidesi asliyelerinden biri oluyor. Bu asla göre: Ashab veya onlardan sonrakiler bir hâdise hakkında iki veya daha çok ve fakat belli kaviller üzere ihtilâf ederlerse ve bu hadise hakkında başka üçüncü bir kavil olmamak şartiyle bu icmâ sayılır. Onun hakkında başka bir kavil ortaya atmak caiz değildir. Keşf´ül-Es-r sahibi bunun cumhur ulemanın re´yi olduğunu söylüyor.

Şüphesiz ki bir mesele hakkında Ashâb-ı Kiram ihtilâf ederse onların kavilleri dışına çıkmak caiz olmadığını onlardan birisi söylemiyor. Belki müctehid kıyaslarına uygun olanı seçer. Ebû Hanîfe´nin ictihad usulünü beyâna başlarken bahsin başında naklettiğimiz sözünün iktizasına göre onun mezhebi budun.. Bütün haberlerin te´kid ettiği oibareyi burada bir defadaha kaydedelim: «Ben bulduğum takdirde evvelâ Allah´ın Kitabında Peygamber´in Sünnetinde bulamazsam Ashabının sözlerine bakarını, istediğim sözü alır, dilediğimi bırakırım. Ve onların sözlerinin dışında başka kavil aramam, iş İbrahim Nahaî, Şa´bî, Hasan Basrî, Muhammed b. Sîrin...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın