Beşinci Delil Kıyas

5.DELİL: KIYAS

150- Ebû Hanîfe´nin Kıyascılığı

Yukanda söylemiştik: Ebû Hanîfe Kitap´tan ve Sünnetten bir nas bulamazsa, Sahabe kavli ve fetvası da yoksa o zaman ictihad ederdi. Mes´eleyi muhtelif yönlerden inceleyip anlamak için re´y ve muhakeme ederdi. Bâzan kıyasa gider, bâzan ictihsân yapar, halkın maslahatına bakar, dinde güçlük yoktur, kaidesine riayet ederdi. O kıyası alırdı, fakat kıyas almak çirkin ve yakışıksız olursa, halkın muamelelerine uymazsa o zaman istihsânla amel ederdi. Gerek kıyas ve gerekse istihsân yaparken halkın muamelelerini göz önünde bulundururdu.

Onun için sözümüzün başında da dediğimiz gibi, Ebû Hanîfe re´y ve görüşünü muhtelif yönlerden işleyerek kıyas, istihsân yapar, halkın örfünü delil olarak alırdı. Bunlardan her birinin onun içtihadında yeri ve itibarı vardı. Evvelâ en meşhur olan kıyasla başlayalım:

151- Ebü Hanîfe´nîn Çok Kıyasa Gitmesinin Sebepleri

Ebû Hanîfe çok kıyascılıkla tanınmıştır. Ulema kıyası şöyle tarif ederler: Aralarındaki müşterek illet döîayısiyle Kitap, SünnqJ ve icmâ´la hükmü sabit olan bir emri, hakkında nas olmayan bir mes´eleye de tatbik etmektir.

Ebû Hanîfe´nin ictihad yolu ve Hadîsleri anlayıştaki mesleği, yaşadığı muhitle beraber onu çok kıyas yapmağa sevk etmiş, bir çok mes´eleleri o sayede halletmek mecburiyetinde bırakmıştır.

Çünkü Ebû Hanîfe yaptığı ictihadlannda yalnız vâki olmuş mes´elelerin hükümlerini beyanla kalmıyor, hüküm sahasını genişletiyor, vâki olmamış mes´elelerin hükümlerini de bildiriyor, onların vukuundan evvel hükümlerini hazırlıyordu. Fukahâmn tâbı-rinci belâ gelmezden önce onu karşılamağa hazırlanıyordu. Mes´ele vukubulunca onun içinden nasıl çıkacağım bilirdi. Bundan önce naklettiğimiz ibaresi bunu gösterir. Şüphesiz ki bu işler, o ahkâmın meşru kılınması gayesine uygun illetler bulup çıkarmağa icabeder. Tâ ki onların üzerine başka mes´ele kurulsun ve mutta-rid illetler uygun olan mes´elelere tatbik edilsin.

Ebû Hanîfe´nin naslan anlamada tuttuğu yol onu çok kıyas yapmağa götürürdü. Çünkü delâlet ettiği ahkâmı anlamakla iktifa etmez, onu içine alan hâdisatı bilmek, insanları ıslah için ne gibi gayeler güttüğünü anlamak ister, buna götüren sebepleri, ahkâmda tesir eden illeti öğrenir ve ona uygun olarak kıyas yapardı. Nüzul sebeplerini bilir, Hadîslerin, vârid olduğu mes´eleleri tanırdı. Bunlarda müessir olan şer´i sebepleri bilirdi. Öyle ki, Hadîsleri en iyi tefsir eden o addolunur. Zira o yalnız sözün siyakının delâlet ettiği zahirî mânayı tefsirle kalmaz, ibarenin güttüğü gayeyi, yaptığı işaretleri, kelimenin mukteasmdan alınan mânayı tanır ve hâdiseden çıkan neticeyi bilirdi. Şüphesiz ki bunların hepsi onu kıyas yapmağa sevkederdi. Tâ ki başladığı tefsir ve izahın sonuna kadar yürüyebilsin.

Bilindiği gibi Irak´ta Hadîs azdı. Oraya gelip yerleşen Ashabın fukahâsı re´y taraftan idiler. Re´yle hüküm vermek, Hz. Peygam-ber´e bilmiyerek yalan söylemiş olmaktan onlar için daha hayırlı idi. Peygamber´in demediği bir şeyi rivayet etmektense, re´yle hükmü tercih ederlerdi. Bu ciheti re´y ve Hadîs fukahâsından bahsettiğimiz sırada etraflıca anlatmış bulunuyoruz. Irak´da bulunan Tabiîn de aynı endişe içinde idiler, bilmiyerek Hz. Peygamber´in lisanından yalan söylemiş olmaktan korkuyorlardı. Meselâ Küfe ekolünün üstadı olan ibrahim Nahaî ?ki Ebû Hanîfe içtihadında onun fıkihtaki yolunu tutmuştur? yalan söylemekten ve Peygamber´in demediği bir sözü söylemiş olmaktan korkarak: Saha-bî şöyle dedi. Tabiîn böyle dedi demeği, Hz. Peygamber şöyle buyurdu demeğe tercih ediyor.

152- Kıyasla Haber-i Vâhldîn Tearuzu Mes´elesî

İşte bütün bu sebeplerden ötürü Ebû Hanîfe Hazretleri kıyasa çok gitti. Kur´ân-ı Kerîm´den ve Hadîs-i şeriflerden ahkâm için umumî illetler çıkarır, onlara göre füru´ mes´eîelere hüküm verirdi. Hakkında nas vârid olmamış her mes´eleyi bu illetlerin kaidelerine göre hal için onlara tatbik ederdi. Onların muktezasma göre hüküm verirdi.

Kendisine rivayet olunan Hadîsleri çıkardığı bu kaidelerin tesiri altında incelerdi. Eğer Hadîs, önce sabit hükme muvafık olursa onu takviye etmiş olurdu. Eğer muhalif düşerse, Hadîsin râvisi mevsuk olup sahih rivayet şartlarına uygun ise o zaman Hadîsi alır, kıyastan udul ederdi ve kıyasa muhalif olan bu hadîsi yalnız nas mevziine münhasır kılar, ona başka bir şey kıyas yapmazdı. Kıyas hilâfına sabit olan şey başkasına makîs olamaz. Meselâ: Hz. Hureyre, unutarak yiyip içen kimsenin orucunun bozulmadığını Hz. Peygamber´den rivayet ediyor. Allah doyurup su-lamış, oruç bozulmuyor. Ebû Hanîfe bu Hadîs´i şerifi aldı. Halbuki orucu bozan şeyler kaidesine bu muhaliftir. Yemek orucu bozar. Unutarak yiyip içmekten maadasında kıyasın illetini yine umumu üzere bıraktı. Unutarak cima´ bozar. Hatâ ile yiyip içmeği, unutmağa kıyas yapmadı. Halbuki aralarında illeti müştereke mevcut, yâni her ikisinde de kayıt yok. Çünkü unutarak yeyip içmenin bozması kıyastan ayrıdır, öyle olunca yalnız nasın vârid olduğu şeye münhasır kalır, o´hüküm başkasına geçirilmez, burada kıyas´ yapılamaz.

Böylece onlar illetleri bulup çıkarıyorlar, bunu yaparken bâzı naslar da gözlerinden kaçmıyor. Buldukları illete muhalif ise nas-sı hemen reddetmiyorlar, bâzı ulemanın anladığı gibi illetin ittıradı ve umumiliği namına nas kabul etmedikleri yok. Hanefiyye kıyasa muhalif olunca haber-i vâhid üzerine kıyas takdim olunur, demiyorlar. Belki o nasları yalnız vârid oldukları hükme münhasır kılıyorlar, başka bir şeyi ona kıyas yapmıyorlar. Unutarak yeyip içenin orucunun bozulmaması mes´elesînde olduğu gibi.

Fakat illeti umumileş t irerek onu her şeye tatbik etmeğe kalkışmak bâzan İnsanların yapageldikleri muamelelere dokunur, o zaman kıyas yakışmaz. Yahut da illeti daha tesirli bir illete muarız olur. O zaman istihsân daha âdil ve daha elverişli olur ve o alınır. Bu ciheti istihsândan bahsederken izah edeceğiz ve illetr umumî tutunca doğan yakışıksız kıyaslan nasıl hafiflettiğini göreceğiz.

153- Ebû Hanîfe´nin Kıyas Kaidelerini Tesbît Ve Zabt Ettîgi Naklolunmamıştır

Görülüyor ki, Imâm-ı A´zam Ebû Hanîfe kıyasça bir imamdır. Masların arasından illetleri bulup çıkarıyor, onların hükmünü umumileştirip ayni illeti taşıyan ınes´elelere tatbik ediyor, illetle ona muarız gibi görünen naslann arasını buluyor, bunu Öyle âdilâne bir surette yapıyor ki, ne nastan dışarı çıkıyor, ne de kıyası ilga ediyor. Bir y´erde kıyas çirkin düşerse orada istihsâna gidiyor, bunu başka mes´eleye geçirmiyor. Kıyasın yakışmadığı yerde is-tihsânla iş görüyor, kıyasın umumîliğini bozmuyor.

Kıyasta bu derece yüksek makamı olan Ebû Kanîfe´nin kıyas kaidelerini tesbit ve kıyas usulünü tanzim ettiği naklolunmamıştır. Kıyas ahkâmı için bu kaidelerin tanzim edilmiş bir halde o büyük fakının kalemiyle müdevven bir şekilde görmeği, ne kadar isterdik. Fakat o fıkha dair birşey tedvin etmedi, kalemiyle birşey yazmadı. Bu işi talebelerine bıraktı. Onlar da yazabildikleri kadarını yazdılar. Fakat kıyas kaide ve usullerini tedvin etmediler.

Hiç şüphe yok ki, Ebû Hanîfe kıyaslarım yaparken bir takım kaidelere tâbi-oluyor, kendini onlarla mukayyed tutuyordu. İlletleri çıkarırken göz önünde tuttuğu sağlam bir fikir nizamı vardı. Çünkü kıyaslar hallolunan hükümler arasındaki fikir uygunluğu, düşünce sistemi öyle sağlam ve fürû´ mes´eleler birbirine öyle bağ-dalıyor ki, ister istemez bizi bunları yaparken onun bir takım nizamları ve kaideleri göz önünde bulundurduğu hükmüne sevk ediyor. Bunlar rastgele şeyler değildir, kuvvetli bir fikir sisteminin mahsûlüdür. Yalnız bunlar sonra gelenler tarafından naklolunma-

154- Kıyas Kaidelerini Onun Fürü´ Meselelerinden Alıyorlar

Ebû Hanîfe kendisi, göz Önünde tuttuğu bu kaideleri ve nizamları beyan etmediyse de, sonra gelen mezhep müctehitleri ondan naklolunan fürû´ mes´elelerden onlar arasındaki bağlantıları bulmağa ve Ebû Hanîfe .ıin kıyas yaparken nazan itibare alıp mukayyed olduğu nizamları çıkarmağa çalıştılar ve onun riayet edip tâbi olduğu nizamlar olmak üzere bir takım kaideler zikrettiler.

Yukarıda bâzı bahislerde böyle Ebû Hanîfe´nin fürû´ mes´ele-lerinden hüküm çıkaranlarla, çıkardıkları kaidelerden dolayı münakaşalar yapmış; bâzılarında onlara muvafakat, diğer bir kısmında da muhalefet etmiştik. Fakat çıkardıktan kıyas kaidelerinin doğruluğunu doğrudan doğruya teslim ediyoruz. Çünkü bu kaideler kıyasla hallolunan mes´elelerin ekserisine uygun düşüyor. Kıyasın usulü hakkında Şafiî ile yaptıkları münakaşalarda naklolunan ahkâmın bu illetlere nasıl uygun olduğu tasvir olunmakta ve uymryanların gayet mükemmel ve dikkatli olarak sebebi gösterilmektedir.

İşte bundan dolayı, Fahr´ül-îsîâm Pezdevî´nin usulünde Ebû Hanîfe´nin ve ashabının kıyas kaideleri, kıyasın ahkâm ve illetleri olmak üzere gösterdiklerinin doğru olduğunu ikrar ediyoruz.

Size bu bahiste Hanefiyye usul ulemasının bu hususta yazdıklarını nakledecek değiliz. Yalnız Ebû Hanîfe´nin kıyasları nasıldı, kıyasın iktizasınca hüküm çıkarırken nasıl yapardı, naslardan illetleri nasıl çıkarırdı, bunları göstermek için bâzı kısımları vereceğiz.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın