Akaide Dair Görüşleri

AKAİDE DAİR GÖRÜŞLERİ

9- Kelâm Mes´elelerînde Görüşleri Ve Eserleri

Ebû Hanîfe´nin hayatını anlatırken dedik ki: O, asrında bulunan çeşitli fırkalarla münakaşa ve mücadele yapardı. Böyle mü-bâhaselerde bulunmak için muhtelif yerlere seyahatler yaptığı olurdu. O, ilmî hayata bu fırkalarla münakaşa yaparak başlamıştır. Sonra fıkha dönmüştür ve ehl-i re´y fıkhının rakipsiz imamı olmuştur. Fakat yine de muhtelif fırkalarla münakaşa ve mücadeleyi tamâmiyle bırakmış değildir. İlmî vazifesi, dînî vecibesi onu böyle bir şeye çağırınca hemen koşardı. Onun için asnndaki ke-lâmcıların daldıkları mevzular hakkında Ebû Hanîfe´nin de görüşleri naklolunmak tadır. İmanın hakikati, günah irtikap e;den hakkında görüşleri, kaza ve kader mes´elelerine, Allah´ın iradesi yanında insan iradesine dair sözleri bize kadar gelmiştir. însan iradesinde hür müdür? İhtiyarı var mıdır, yoksa iradesinde cebre mi tâbidir? Bunlar hakkındaki görüşleri ve düşünceleri iki yolla bize gelmektedir:

1- Dağınık rivayetler hâlinde zaif veya kuvvetli yollarla naklolunmaktadır. Hangisi kuvvetli, hangisi zayıf bunu ayırmak mümkündür.

2- Ona nisbet bâzı kitaplar yoliyle biz onun görüşlerini Öğreniyoruz. Bunların başında Fıkh-ı Ekber kitabı gelir, İbn-i Nedim Fihristinde diyor ki:

«Ebû Hanîfe´nin dört kitabı vardır. Onlar da: Fıkh-ı Ekber, EI-Alim Vel-Mütaallim, Osman b. Müslim, El-Bettî´ye risalesi ki, bu eser îman ve îmanın amelle bağlılığı hakkındadır, bir de Kaderiyeye red kitabı vardır. Bunların cümlesi kelâm ilmine ve akaide dairdir.»[1]

Bu kitapların içinden Fıkh-ı Ekber eskidenberi gayet muteber tutulmuştur. Bu küçük risale matbûdur. Hind´de Haydarabad´da müstakil bir tab´ı vardır. Eser muhtelif yollarla rivayet olunmuştur. Birisi Ebû Hanîfe´nin oğlu Mammâd yoliyledir. Bunu Aliyyül-Kaari şerh etmiştir, Ebû Muti´ Belhi´nin rivayeti Fıkh-ı Basit diye mâruftur. Bunu da Ebû Leys Semerkandî, Atâ b. Ali Cozcanî şerh etmişlerdir. Diğer rivayetleri ve şerhleri de vardır. îmam Ebû Mansur Mâtüridi´ye nisbet olunan bir şerh de vardır. Bu şerhin Mâtüridiye nisbeti söz taşır. Çünkü onda Eş´arilere karşı cevaplar vardır. Bundan onun Ebû Hasan Eş´ariden sonra yazılmış olduğu anlaşılıyor. Halbuki Mâtürîdi ile Eş´ari çağdaştırlar. İmam Mâtürîdi 332, Eş´-ari ise 333 veya 334 tarihinde vefat etmişlerdir.

10- Fıkhı Ekber Hakkında

Fıkh-ı Ekber´in Ehû Hanîfe´ye nisbeti ulemâ arasında tetkik ye bahis mevzuudur. Ulemâ bu eserin Ebû Hanîfe´ye nisbetinin doğruluğunda ittifak etmiş değildir. Hattâ Ebû Hanîfe´nin en ha-, raretli taraftarları olan ve onun eserlerinin sayısını ziyadeleştirmek isteyen muhibleri bile bu hususta ittifak iddiasında değildirler, îbn-i Bezzazı Menakıbmda; Fıkh-ı Ekber ve El-Âlim Vel-Mütealli-me hakkında konuşurken şöyle diyor: «Ebû Hanîfe´niv. tasnif edilmiş bir kitabı yok diyecek olursan, ben de cevaben derim ki, bu mutezilenin sözüdür. Onların iddiaları Ebû Hanîfe´nin ilm-i kelâma dair eseri olmadığını söylemektir. Bundan da maksatları Fıkhı Ekber´in ve El-Âlim Vel-Müteallim kitabının onun olmadığını ortaya atmaktır. Çünkü bunlarda Ehl-i Sünnet Vel-cemâat kaidelerinin ekserisini tasrih etmiştir. Halbuki Mutezile onu kendilerinden göstermek hevesindedir. Bu kitap Ebû Hanîfe Buhâri´nin, derler. Bu açıkça bir karıştırmadır. Ben bu iki kitabı da Allâme Kürdî Imadî hattıyle gördüm. Her ikisinde de bunların Ebû Hanîfe´nin olduğunu yazıyordu. Ulemâdan çoğu bunun üzerinde birleşmişlerdir.»[2]

Görülüyor ki, Bezzâzî bu kitabın Ebû Hanîfe´ye nisbetinde ulemânın çoğu ittifak etti diyor. Bütün ulemâ ittifak etti demiyor. Demek oluyor kiri kitabın ona nisbeti ulemâdan bâzısmca şüpheli görülüyor.

11- Eserîn Mevzuuna Bakış

Fıkh-ı Ekber kitabının Ebû Hanîfe´ye nisbetı hususunda ulemânın dedikleri böyledir. Bunun hakkında rivayetler çeşitlidir.

Kat´i hükme varabilmek için en doğrusu eserin metnini gözden geçirmektir. Eserindeki mes´elenin hepsinin Ebû Hanîfe´ye nisbeti doğru mu? Yoksa bâzıları onun zamanında ele alınmayan mevzular mı? Bu cihet incelenmelidir.

Biz Hind´de tabolunan Fıkh-ı Ekber kitabına baktık. Bâzı aydınlatıcı noktalar gördük.

Peygamberlerden sonra en faziletli olanları şu sırayla tertip ediyor: «Peygamberlerden sonra insanların efdali Ebû Bekir, sonra Ömer, sonra Osman, sonra Ali´dir. Bunlar daima ibâdet eden, Hak üzere sabit ve hakla beraber olan zatlardır. Biz hepsini severiz. Ashabdan hiç birini hayırdan başkasıyla anmayız..»

Halbuki bütün menakıb kitaplarında zikredilen rivayetler onun Hz. Osman´ın Hz. Ali´den üstün tutup öne geçirmediğinde ittifak ederler. Bir sened´e dayanan bu rivayetler, senedi olmıyan bir metinden daha kuvvetlidir.

Fıkh-ı Ekber´de bâzı öyle mes´eleler görüyoruz ki, bunlar onun asrında ve ondan önceki çağlarda mevzuubahs edilmiş şeyler değildir. Elimizde bulunan kaynaklardan hiç birinde onun çağdaşlarından veya ondan öncekilerden birinin mucize, keramet ve istid-rac arasındaki farkı anlatmağa teşebbüs ettiğini göremiyoruz. Halbuki Fıkh-ı Ekber şöyle diyor: «Peygamberlerin mucizeleri, evliyanın kerameti haktır. Fakat haberlerde geldiği üzere iblis, Firavun, Deccal gibi Allah düşmanlarına ait olup da onları .şimdiye kadar vukua gelmiş ve gelecek bulunan hallerine ve mucize ve ne de keramet deriz, istidractır: Hacetlerini yerine getirmek deriz. Zira Allah, düşmanların hacetini onları derece derece cezaya çekmek ve nihayet cezaya çarpmak kabilinde yerine getirir, onlar da buna aldanip daha azarlar. Bunlar caiz ve mümkündür.»

Evliyanın kerameti, kâfirlerden sadır olan hârukuiâde ahval, olağanüstü şeyler arasındaki farka dair bir söze o asırda cereyan eden münakaşalara tesadüf edemiyoruz. Bunlar îslâmda tasavvuf meydana çıktıktan sonra kelâm uleması arasında bahis mevzuu yapılmağa başlanmıştır. Ulemâ ermiş evliyaya Allah´ın neler bahsettiğinden söz açtılar, erenlerin olağanüstü hallerinden bahse . daldılar. Bu cihet bizi, mes´elenin esere sonradan ilâve olunduğu zannına götürmektedir. Veyahut eser Mâtürîdi ve Eş´arî görüşlerine göre o sırada yeniden yazılmıştır.

12- Akaîd Görüşlerini Anlama Yolu

Ebû Hanîfe´nin akaide dair görüşlerini biz, yukanki sebeplerden dolayı yalnız Fikh-ı Ekber´den ve El-Âlim Vel-Müteallim´den almakla iktifa etmiyoruz. Bunları tarih kitaplarındaki rivayetlerden bu iki kitapta olanlara uygun düşüncelerle birleştiriyoruz. Böylece dört mes´eleyi ele alıp onlar üzerinde konuşacağız : 1- iman, 2- Büyük günah işleyen hakkında hüküm, 3- Kudret ve irade mes´elesi, 4- Kur´ân mahlûk mu, değil mi münakaşası.

13- ÎMANIN HAKÎKATINA Dalr

Imâm-ı A´zam´a göre îmanın hakikati hakkında Fıkh-ı Ekber´-de olanlar muhtelif rivayetlerde naklolunanlara uymaktadır. Onun için bunları doğruluğunda şüpheye mahal yoktur. Fıkh-ı Ekber şöyle diyor:

«îman, ikrar ve tasdiktir.»[3]

islâm hakkında şöyle diyor: «islâm Allah´a teslim olmak, O´nun emirlerine boyun eğmektir. îman ile islâm arasında lügat bakımından fark varsa da islâm olmayınca îman olmaz, îman olmayınca da islâm olmaz. Bu ikisi içle dış gibidir. Din: îmana, Is-îâma ve bütün şeriatlere şâmil olan bir isimdir.»[4]

14- Îman Ve İslâm Bîr Mî?

Görülüyor ki, Ebû Hanîfe´ye göre îman sade kalple tasdikten ibaret değildir. îmanın hakikati kalbîe tasdik ve lisanla ikrardır. Böylelikle îman ile islâm, lâzım ve mezlum gibi birbirlerine bağlanıyor, kaynaşıyor, islâm olmayınca îman olmaz, îman bulunmayınca islâm da yoktur.

Ebû Hanîfe, bu husustaki görüşünün delilini, Cehm b. Safvari ile arasında geçen bir münakaşada izah etmektedir. Bu münazarayı sana da nakleedlim de Ebû Hanîfeyi fikirlerini izah eder ve delilini getirirken sen de dinlemiş ol!

Mekkî Menakııbnda diyor ki: «Cehm b. Safvan, Ebû Hanîfe´y-le konuşmak arzusiyle onun yanma geldi ve :

? Ya Ebû Hanîfe, hazırladığım bâzı mes´eleler üzerinde konuşmak üzere sana geldim, dedi.

Ebû Hanîfe şu cevabı verdi:

? Seninle konuşmak abestir, seninle münakaşaya dalmak ateşe girmektir.

? Sözümü dinlemeden benim hakkımda bu ağır hükmü nasıl veriyorsun?

? Bana senin öyle sözlerini ulaştırdılar ki, onları Ehl-i Kıble olan bir Müslüman söylemez.

? Benim hakkımda gayba göre mi hüküm veriyorsun?

? Bunlar senin hakkında öyle meşhur olmuş şeyler ki, avamı da, havası da bunları duydu, herkes biliyor. Ben de ona göre söyledim.

?Ya Ebû Hanîfe, ben sana başka birşey sormıyacağım, yalnız îmanı soracağım.

? Bu vakte kadar îmanın ne olduğunu öğrenmedin mi ki bana soracaksın?

? Evet öğrendim, fakat bir nevide şüphem var.

? îmanda şüphe küfürdür.

? Küfürün bana hangi cihetten geldiğini beyan etmelisin.

? Sor, söyliyeyim.

? Bana söyle bakalım, bir kimse kalbiyle Allah´ı tanıyor, onun bir olduğunu, şeriki ve dengi olmadığını biliyor, sıfatlarını tanıyor. Lisanıyla bunları söylemeden Önce Ölüyor. Bu kimse mü´-min olarak mı öldü, yoksa kâf...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın