Adlî işler

e- Adlî İşler

Medine Vesikası, antlaşmaya dahil grupların siyâsî, askerî ve mâlî hususlarda takip edecekleri hareket tarzını tespit ve tanzim ediyordu Bu vesîka ayrıca adlî alanda da çok başarılı bir yenilik sayılır. Fertlerin ve hatta kabilelerin kendi haklarını kendilerinin koruması usulünü kaldırmıştır. Hükümleri infaz etmek üzere merkezî otorite yetkili kılınmıştır. Allah ve Resûlü, diğer bir deyişle Kur'an ve Hadis, her ikisi birden yüksek hakemler olarak kabul edilmiştir.

Her türlü dava ve ihtilaflar Hz. Peygamber tarafından çözüme kavuşturuluyordu. O, gerek hukûkî ve gerekse cezâî davaları Kur'an hükümleri çerçevesinde çözüyor, Kur'an'da bulunmayan hususlar için de hükümler koyuyordu. Hz. Peygamber'e gelen hırsızlık, zina, sarhoşluk, adam öldürme, yaralama vb. olaylarda suçlulara Kur'an'ın tespit ettiği cezalar uygulanıyordu. Bu arada davaları karara bağlarken, gelecek yüzyıllarda uygulanacak muhâkeme usulü hakkında prensipler ortaya koyuyordu.

Ceza davalarının yanında Hz. Peygamber'e hukuk davaları da getiriliyordu. Ona gelen bu tür davalar arasında miras ihtilafları, toprak meseleleri, su kuyusu mülkiyeti davaları, su hakkı ihtilafları, neseb, borç vs. gibi davalar bulunuyordu.

Hz. Peygamber'in hayatında vuku bulan ve kendisinin hüküm verdiği olaylara dair İslâm tarihinde müstakil eserler bile kaleme alınmıştır. İbn Tallâ el-Endelüsî(ö. 497/1104)'nin Kitâbu Akdiyeti'r-Resûl adlı eseri bunlardan biridir. Bazı siyer kitaplarında (meselâ Şâmî'nin Sîresi'nde) Hz. Peygamber'in hükümlerinde, fetvalarında izlediği hareket tarzına dair özel kısımlar ayrılmıştır.

Hz. Peygamber'in görevlendirdiği valiler görev yaptıkları bölgelerde bazen kazâî işleri de yürütüyorlardı. Hz Peygamber vilayetlerde kazâî işlere bakmak üzere özel olarak bazı sahâbîleri de görevlendirmiştir. Hatta Medine'de davaların çoğalması sebebiyle, önceden hâkim sıfatıyla yürütmekte olduğu görevlerden bir kısmını sahâbîlerine devretmiştir. Kendisi de temyiz yetkisini kullanmıştır. İki kardeşe ait arazi parçası üzerine yapılan bir evin kime ait olduğu hususunda varisler, ihtilafa düşerler. Meselenin halli için Hz. Peygamber'e başvururlar. O da davaya bakmak için Huzeyfe b. Yemân'ı görevlendirir. Huzeyfe bizzat evin yanına giderek keşif ve incelemelerde bulunur. Şahitleri ve bilirkişileri dinler. Sonunda verdiği kararı Peygamber'e bildirir. O da Huzeyfe'nin verdiği kararı onaylar.

Hz. Peygamber hâkimliğe, hukûkî konuları iyi bilen, hasım tarafların delillerini ve hilelerini en güçlü bir şekilde kavrama kabiliyetine sahip olan sahâbîleri tayin ederdi. Tayin ettiği kadılarda yaşı büyük olma şartı aramazdı. Meselâ Hz. Ali ile Muaz b. Cebel'in, kadı tayin edildiklerinde yaşları yirmi beş civarında idi. Zeyd b. Sâbit'in yaşı ise daha küçüktü. Hz. Peygamber'in zamanında Hz. Ömer, Hz. Ali, Muaz b. Cebel, Abdullah b. Mes'ud, Übey b. Ka'b, Zeyd b. Sâbit, Ebû Musa el-Eş'arî, Ukbe b. Amir, Huzeyfe b. Yemân kadılık yapmışlardır. Hz. Peygamber tarafından sırf adlî görevle tayin edilen ilk kadı Hz. Ali'dir. O, bu görevle Yemen'in Necran bölgesine gönderilmiştir. Hz. Peygamber Hz. Ali'den, davalı ve davacının her ikisini de dinlemedikçe hüküm vermemesini istemiştir. Muaz b. Cebel'i de Kur'an ve İslâm esaslarını öğretmek ve yargı görevini yürütmek üzere Yemen (Cened)'e göndermiştir. Hz. Peygamber'in, Hz. Ömer'e kendi huzurunda hüküm verdirdiği de olmuştur. İslâm'dan önce fertler ve kabileler arasında cezaların tatbikinde farklı muamele yapılırken, İslâm'da nesil, soy ve bölge ayırımı yapılmaksızın adalet önünde herkese eşit haklar tanınmıştır.

Hz. Peygamber zamanında adlî duruşmaların yapıldığı muayyen bir bina, duruşmanın günü ve saati yoktu. O, camide, pazarda, evde, tarafları kabul ediyor ve hemen davaya bakıyordu. Bunun yanında, Mescid-i Nebevî'nin bir köşesinin duruşma salonu olarak kullanıldığı da söylenmektedir. Hz. Peygamber, Medine ve çevresinin adlî işlerini yürütmekle beraber, Arap Yarımadası'nın her tarafından kendisine davalar getiriliyordu.

İslâm devletinde gayri müslim tebaa dinî, hukûkî ve adlî muhtariyete sahiptir. Kendi mahkemelerinde kendi kanunlarına tabi olarak yaşarlar. Buna rağmen, Hz. Peygamber'e davalarını getirdiklerinde, kendi kanunlarını tatbik ediyordu. Zimmîlerle Müslümanlar arasındaki ihtilaflarda İslâm mahkemeleri yetkili idi.

Safvân b. Muattal, hakkında söylediği bir hiciv dolayısıyla Hassân b. Sâbit'i kılıçla yaralar. Olay Hz. Peygamber'e intikal eder. O, her ikisini de huzuruna çağırır ve ifadelerini alır. Tahrikinden dolayı Hassân b. Sâbit'i kınar. Fakat suç sabit olduğu için Safvân'ın tutuklanmasını; şayet Hassan aldığı yaradan dolayı ölürse ona kısas uygulanmasını emreder. Bundan sonra araya Sa'd b. Ubâde girerek "Resûlüllah'ın affı daha çok sevdiğini; ancak aralarında adaletle hükmettiğini" söyledi. Hassân b. Sâbit'i ve akrabalarını ikna ederek davadan vazgeçmelerini sağladı. Bunlar Hz. Peygamber'e gelerek davadan vazgeçtiklerini bildirdiler. Safvân b. Muattal serbest bırakıldı. Hz. Peygamber bu gelişmeden çok memnun oldu ve Hassân b. Sâbit'e bir Beyraha malikanesini bağışladı. Ayrıca Mısır'dan Mukavkıs'ın kendisine hediye ettiği iki kardeş câriyeden biri olan Sîrîn'i verdi. Sa'd b. Ubâde de bir bahçe bağışladı.[670]

[670] Vâkıdî, II, 436-438; İbn Hişâm, II, 305-306; Hz. Peygamber döneminde adlî teşkilat için bk. Hamidullah, İslam Peygamberi, II, 970-994; Fahrettin Atar, "Asr-ı Saadette Adliye Teşkilatı", Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, III, s. 105 vd.
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın