Islam hukukundaki vergiler

DOKUZUNCU KİTAB

DEVLETİ İSLÂMİYYENİN VARİDATINA VE BİR KİSİM ŞER´Î MİKYASATA MÜTEALLİK MESELELERİ CAMİ OLUB İKİ BÖLÜME AYRILM1ŞDIR.

(BİRİNCİ BÖLÜM)

İSLÂM HUKUKUNDAKİ VERGİLER HAKKINDADIR.

İÇİNDEKİLER : Vergilere dair bazı ıstılahlar. Beytülmâiin varidat menbaları ve sarf mahalleri. Emvali zahire ve bâtına. Araziyi öşriyedeki ekinlerden, meyvalardan alınacak vergiler. Araziyi haraciyyeden ve araziyi mevatdan alınacak vergiler. Haracın sukutunu icab edib etmeyen haller. Araziyi memleket mahsulâtından alınacak vergiler Araziyi memlûke mahlâtımn vergileri. Hayvanatı ehliye vergileri. Koyunlardan sığırlardan, develerden alınacak vergiler. Atların, hirrvarların, katırların vergiye tâbi olub olmadıkları. Ticaret mallarından alınacak vergiler. Cizyenin mahiyeti, nevileri ve kimlerden kabul edileceği. Cizyeyi mucib sebebler ve cizyenin lüzumundaki şartlar. Cizyelerin mikdarı, cizyenin vazedileceği ve lâzımüi´eda olduğu zaman. Cizyeyi îskat eden haller. Cizyenin sukut edib etmiyaceğine dair olan İhtilâfın"men}«i ve cizyenin ezaya mukarin olub olmaması. Rikâz denilen madenler ile definelerin varidatı. Ganaİmi emyal varidatı, müseleha bedelleri ve hediyyeier varidatı. Lukatalar, diyetler ve terikeler varidatı. Bir lahika: Zekât hakkında, [50]

Vergilere Dair İstılahlar :

1 - (Aşır) : Lûgatde onuncu manasınadır, Istılahda ticaret mallarından «sadaka = zekât» namiyle alınacak vergiler için memleket dahilinde icabına göre bir veya müteaddid yerde vücude getirilen bir malî müessesenin bas memuru demekdir.

ö§r ise onda bir manasınadır. Maamafih ıstılahda mutlaka onda bir yerinde kullanılmaz. Belki âşirin muhtelif mikdarlarda tahsil etdiği vergiler «sadakalar» mânasında bir ismi cins olarak kullanılır. Bu cihetle onda bire ö§r denildiği gibi yirmide bire, kırkda bire de öşr namı verilir.

Bu halde âşir, böyle bir vergiyi tahsile memur olan zat demekdir. Yoksa ticaret mallarından her halde onda bir nisbetinde vergi alan bir memur demek değildir. Alacağı vergi, ekseri öşr, nıfsı öşr, rub´u öşr nisbetinde olacağından bu alâka ile kendisine âşir denilmiş oluyor, cem´i: uşşadır.

2 - (Araziyi öşriyye) : Vaktiyle müslümanlar tarafından feth edilerek ya mücahidlere veya sair müslümanlara temlik edilmiş olan arazidir. Cezire-tülarab ile Basra arazisi bu kabildendir.

3 - (Araziyi haraciyye) : Müslümanlar tarafından anveten zabt ve feth edildiği halde kadîm, gayri müslim ahalisi elinde bırakılan veya haricden getirilen gayri müslim ahaliye temlik edilen veya sulhen feth edilib de bir vergi vaz´iyle gayri müslim ahalisine terk olunan arazidir. Vaktiyle Şam, Mısır arazisi, araziyi haraciyyeden olduğu gibi Sevamı Irak yani : Basra hariç olmak üzere Bağdad ile Küfe karyeleri de bu kabilden bulunmuşdu.

4 - (Araziyi memleket) : Müslümanlar tarafından vaktiyle feth edilib de kimseye temlik edilmeksizin bilâ müddet umum müslümanlar için ibka edilen arazidir.

Vaktiyle araziyi öşriyye veya haraciyyeden iken bilâhare sahihlerinin tamamen inkıraziyle beytül´mâle intikal eden arazi de bu kabildendir. Şam, Mısır gibi yerlerin bir çok arazisi, muahharan araziyi memleket haline gelmiştir.

Araziyi memlekete araziyi emîriyye, araziyi milliyye, arazayi havz namı da verilir.

« (Eimmei selâseye göre Sevadı Irak, araziyi memleket kabilindendir. Bu arazi umum müslümanlar namına bir vakıf mahiyetinde olarak ibka edilmiş-dir.

5 - (Araziyi memlûke) : Araziyi memleketden madud, beytülmâle aid iken bilâhare bir bedel mukabilinde hükûmetden satın alınmış olan arazidir. Bunlara sırf mülk arazi de denir.

6 - (Araziyi mevat) : Mevat denilen yerlerden olub da veliyyülemrin izniyle ihya edilen arazidir, imam Ebu Yusüfe göre araziyi mevat, araziyi öşriyyeye mücavir ise öşriyye, araziyi haraciyyeye tabi ise haraciyye olur Müftabih olan da budur.

imam Muhammede gelince bu arazinin mahiyeti, kendisini iska eden suya tabidir. Şöyle ki: mai haraç ile sulanıyorsa haraciyye, mai Öşr ile sulanıyorsa öşrriyye olur,

7 - (Bâc) : Halkdan alman öşr ile haracdan ve tacirlerden alınan temettü resminden, gümrük rüsumundan vesaireden ibaretdir.

Büyük bir hükümdarın kendisinden dûn mertebedeki hükümdarlardan aldığı aidata da bac adı verilmişdir.

8 - (Beyti mali müslimîn) : islâm hükümetinin maliyye hazinesi demekdir ki bu, âmmei müslimîne aid bulunur.

9 - (Cizye) : Gayri müslimlcrin mükellef olan erkeklerinden senede bir defa alınan şahsî bir vergidir ki buna «harucürrüûs) da denir.

Esasen cizye, ıvez ve kifayet mânasına gelir. Müslümanların zimmetine, ahd ve emanına nail oları ve m üs lü mani arın lehinde ve aleyhindeki bir çok hukuka iştirak´eden gayri müslim tabeadan alınana cüz´i bir vergi, şu nail oldukları nimet ve salâhiyete bir nevi ıvez olmak üzere kâfi görüldüğünden cizye namını almışdir.

Maahaza cizye lâfzı, ceza mânasına da gelir. Ceza ise hem mükâfat, hem de mücazat = ukubet manasınadır. Taatin sevabına ceza denildiği gibi ma´-siyetin ukubetine de ceza denir.

10 - (Divanüssaltana) : İslâm hükümetinin idari, askerî malî işlerine aid malûmat ve kuyudu muhtevi defterlerden, sicilâtdan müteşekkil bulunur.

İlk evvel Hazreti Ömer (radıyallahü tealâ anh) in hilâfeti zamanında «divan» unvaniyle böyle bir müessese vücude getiriîmişdir. Bu müessese, aşağıdaki yazıldığı üzere dört kısma ayrılmışdır :

11 - (Divanül´cüyuş) : islâm mücahidlerînin adlarını, neseblerini, ırklarını, kabilelerini ve her birine idaresine kâfi mikdarda verilecek atiyeleri, vazifeleri muhtevi sicilâldır. Bunlarda mukayyed olanlara «ehî dîvan» denir.

12 - (Divanı amal) : Rüsumu, hukuka, şehirler ile kasabaların, mezrea-ların vesairenin ahvaline, bunların ne suretle feth edilmiş olduğuna dair malûmatı muhtevi sicillâtdır.

13 - (Dîvanı umma!) : Devlet memurlarının tayinlerine, azillerine, ter-cemei hallerine müteallik sicilâtdır.

14 - (Divanı istifa) : Beytülmale mahsus varidat ve masarifi ihtiva eden sicillerdir.

15- (Emvali zahire) : Gizlenmesi mümkün olmayan mallardır. Ekinler, meyvalar, mevaşî denilen hayvanlar gibi. İslâm ülkesinde bir memle-ketden diğer bir memlekete, bir beldeden diğer bir beldeye ticaret için giden tacirlerin ellerindeki altın, gümüş ile ticaret eşyası = uruz da emvali zahireden maduddur.

16 - (Emvali bâtına) : Sahihlerinin ikametgâhlarında veya ticarethanelerinde bulunan ve bu cihetle ihfası kabil olan altın, gümüş ile ticaret eşyasından ibaretdir.

17 - (Feyi) : Lûgatde rücu = dönme demekdir. Güneşin şarkdan garbe doğru dönmeğe başlayan gölgesine de feyi denilmişdir. Bu, bir zeval vaktidir. Tam bu zeval ânında güneşe karşı dikilmiş bir şeyin yere düşen gölgesine de «feyi zeval» denir. Guruba kadar plan gölgeye de «feyi» denilir. Haraç, cizye, ticaret rüsumu, gayri müslimlerden harb etmeksizin alınan müsaleha bedelleri ve onlardan bihakkin alınan sair mallar da «feyi» namiyle yad olunur. Beytül´malde mevcud olan her hangi bir male de feyi tabir edilir.

18 - (Hayvanatı ehliyye) : Koyun, sığır, deve, at gibi insanların enzdinde beslenilen, medenî hayata hizmet eden hayvanlardır. Bunlara «hayvanatı ünsiyye» de denir.

19 - (Hayvanatı saime) : Senenin yansından ziyade günlerde mer´alar da. otlamak suretiyle barınan ve kendilerinden süt, döl alınması veya kendilerinin semizlenib yağlanması matlûb olan koyun, sığır, deve gibi hayvanlardır. Bunlara «hayvanatı sâiyye» debelenilir.

20 - (Havli havelân) : Bir senei kameriyenin geçmesidir. Meselâ : ticaret mallarından zekât verilmesinin lüzumu için havli havelân, yani bir so-nei kameriyenin geçmesi lâzımdır.

21 - (Havayici asliye) : Bir kimsenin ber hayat oldukça muhtaç bulunduğu bir takım şeylerden İbaretdir.

22 - (Haraç) : Lûgatde kira, gaile manasınadır, istilanda : araziyi ha-raciyyeden ve ihya edilen bir kısım araziyi mevatdan muayyen mesahalara göre beytülmâl namına alman vergidir ki, iki nev´e ayrılır :

23 - (Haracı mukaseme) : Arazinin hâsılatından yerin tahammülüne göre alınacak bir vergidir. Bu haraç, hâsılata teallûk eder, bir sene içinde hâsılat tekerrür ederse bu haraç da tekerrür eder. Fakat mahsulât mevcud olmayınca bu vergi istifa edilmez.

24 - (Haracı muvazzaf) Arazi üzerine her dönüm başına senevi mak-tuan muayyen bir mikdar meblâğ olarak alınacak bir vergidir. Buna «haracı vazife» adı da verilir. Bu vergi, zimmete teallûk eder ve araziden yalnız bilfil´i intifa edilmekle değil, intifaa temekkün ile de tahakkuk eder. Binaenaleyh böyle bir araziyi sahibi kasden muattal bırakacak olsa haracını yine vermekle muvazzaf bulunur.

25 - (Ikla) : Araziyi memleketden bazı parçaların = çiftliklerin vergilerini beytülmâlden vazife almaya müstahik olan bazı zevata veliyyüTemrin tevcih ve tahsis etmesidir. Bu halde bunların vergilerini istifa salâhiyeti o zatlara atd olur.

26 - (Kıssis) : Hıristiyanların ilim ve dince reisleri olan kimsedir ki, keşiş denilir.

27 - (Kenz) : Define demekdir. Yer altında medfun olub sahibi bilinmi-yen altın, gümüş meskukât ile silâhlar, âlrtlrr, esasi beyt gibi emval ve eşyadan ibaret olub üç kısma aürılmışdır.

28 - (Kenzi İslâm!) : Üzerinde islâm simesi = alâmeti bulunan, yani : üzerinde kelimei şahadet yazılı veya müsiümanlara aidiyeti malûm bir nakşı hâvi olan medfun meskukât ve sairedir.

29 - (Kenzi cahili) : Üzerinde cahiliyye simesi bulunan, yani : üzerinde put resmi veya gayri müslim hükümdarlardan birinin sureti mevcud olan medfun meskukât ve sairedir.

30 - (Kenzi müştebeh) : Hususî bir simeden hali veya darb v...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın