Ifta ve istiftaya dair

(ÜÇÜNCÜ BÖLÜM)

İFTA VE İSTİFTAYA DAİRDİR.

İÇİNDEKLİER : Fetvanın mahiyyeti ve ehemmiyet-i şer´îyyesi. Müf t Merde aranılan evsaf. Müftilerin başlıca vazifeleri ve riâyet edecekleri usûl ve merasim. Kaza ile iftânın bir zatda ce´mi olunub otunamiyacağı. [31]

Fetvanın Mahiyyeti Ve Ehemmiyeti Şeriyyesi :

128 - : Fetva - ıstılah kısmında da beyân olunduğu üzere - bir hâdise, bir muamele hakkındaki hükm-i şer´îyi haber vermekden, o hükme dair veri len malûmatdan ibaretdir. Bu halde müfti, hükm-i şer´îyi beyan ve ihbar eden zatdır, bunun bu ihbarına «Iftâ» denir. Müstefti de böyle bir hükm hakkında fetva isteyen, malûmat almak talebinde bulunan kimsedir. Bunun bu talebine de «Istiftâ» denilir.

129 - : Fetvalar, pek büyük bir ehemmiyeti haizdir, insanlar, ferdî ve içtimâi hayatlarında binlerce yüzbinlerce hâdiseler ile karşılaşırlar. Bunların bir çoğu dinî husûsata aid bulunur. Bu halde bunların hakkındaki ahkâm-ı şer´îyyeyi bilmek mühim bir vecibe teşkil eder. Her kimse ise bu ahkâma muttali olamaz. Bu hususda bizzarûre ehl-i ilme, fukaha-i İslama müracaata dînen mecbur kalır. Binaenaleyh islâm âlemindedinî ilimler ile iştigâl ederek bu gibi ahkâm-ı âliyyeye vâkıf zatların yetişmesine kat´î suretde ihtiyaç vardır.

130 - : Iftâ vazifesi de pek mühimdir. Herhangi bir hâdise hakkında fevt-tâ vermek, öyle kolay bir şey değildir. Bunun mânevi mükâfatı ne kadar ziyade ise uhrevî mes´uliyyeti de o kadar fazladır. Sorulan bir mesele hakkında lâzımgelen malûmatı haiz olmayan bir kimsenin hemen fetva vermeğe kıyam etmesi din bakımından pek büyük bir cür´et sayılmaktadır.

Bir hadis-i şerîfde: buyuru! muştur.

Yani : Bir kimseye cahilane bir suretde fetva verilse bunun günahı, bu fetvayı verene aid olur.

Binaenaleyh fetva hususunda çok itina göstermek lâzımdır.

131 - : Keşşafül´kına´da mezkûr olduğu üzeıç eslâf-ı kiram, fetva vermekden tevekki ederlerdi. Abdürrahman îbnü Ebî Leylâ´dan şöyle mervîdır. «Resûli Ekremin ashabından yüz yirmi zata yetişdim ki, bunlardan hangi birine bir mesele sorulunca diğerine gönderir, her biri cevab vermekden çekinir, bu suretle o mesele yine evvelki zata gelirdi. imam Ahmet ve saire de sorulan meselelere heman cevab vermeğe atılmayı muvafık görmezlerdi. Bahusus herkesin iftâya cür´et etmesi asla doğru olamaz.

Deniliyor kf, veliyyüTemre lâyık olan şudur ki: Müftilerin hâllerini tetkik ve te´emmül etsin, fetvaya salâhiyyetli olanı ibkâ, olmayanı meni´ ve tekrar fetvaya mübaşereden nehy ve kendisini ukubetle tehdid etsin.

VeliyyuTemr, kimin fetvaya salâhiyyeti olduğunu bilmek için zamanının ulemasından sorar, bu bâbda mevsuk zatların haberlerine itimad eder.

imam Mâük´den mervîdir ki, Şöyle demişdir: «Yetmiş zat, fetvaya ehl olduğuma şahadet etmedikçe ben fetva vermedim.» Bir rivayete göre de goyle demişdir: «Ben kendimden daha âlim olan zata ehil olub olmadığımı sormadıkça fetva vermedim, kişiye lâyik değildir ki: Kendisinden daha bilgili olan bir zata sormadıkça nefsini bir şeye ehil görsün. [32]

Müftilerde Aranılan Evsaf :

132 - : Müfti, usûliyyûne göre müctehid olmalıdır. Bazı zevata göre müe-tehidden maksad, kendi kavlinin sıhhati için kitâbûllâhdan veya sünnetden veya kıyasdan kuvvetli bir hüccet ityânına kadir olan bir düı âlimidir. (Ku-hüstânî.)

Maamafih, müftinin veya kadının müctehid olması, bir şart-ı evleviyyet-dir. Yoksa bir şart-ı cevaz ve nefâz değildir. Sahih olan da budur. Çünkü bunda kolaylık ve.suhulet vardır. Her zaman, her yerde kâfi mikdar müctehid bulunmaz. Eğer herhalde ictihad şart olsa nâsın işleri muattal kalmak lâzım gelir (Mecmaül´enhür.)

Müctehid olmayan bir âlime müfti denilmesi» müctehidin-i izamın kavillerini bulub ihbar etmesi itibariyledir. Bunun içindir ki, vaktiyle resmen tâyin edilen müftiler, bir meselenin cevabını yazdıkları istifta varakasının ilk satırında «Bu mesele hakkında Eimme-i Hanefîyyenin kavli ne veçhiledir, beyan buyurula» ibaresini yazdırır, varakanın nihayetinde de cevabım verirlerdi.

133 - : Müfti, ilm-i fıkhı haiz-i salâhiyyet olan zatlardan ahz etmiş, fVkh-da meleke-i nefsiyye sahibi bulunmuş olmalıdır. Mücerred fıkıh kitablarıru mütalâa etmek kâfi değildir. Böyle bir mütalâaya itimaden fetva vermek caiz görülmemektedir. Böyle bir kimse, bu ilmin cahili sayılır. Çünkü mütalâa edeceği kitabların derece-i kıymetini de takdir edemez. Hatalara maruz kalabilir (Bahrirâik.)

134 - : Müfti, kariha sahibi olub bununla nâsın âdetlerine muttali olmalıdır. Çünkü bir çok ahkâm, bu âdet üzerine ibtina eder (Bedrül´münteka.)

135 - : Müfti, salih bir zat olmalıdır.

Binaenaleyh muhtar olan kavle göre fâsık bir şahsın müfti olması caiz ve onun fetvası ma´mûlünbih olmaz. Çünkü fetva, umûr-ı dindendir. Fâsıkın sözü ise diyanet hususlarında kabul edilmez (Fethül´kadir.)

136 - : Müfti, müteyakkız, nâsın hiylelerine, desiselerine vâkıf olmalıdır. Bir bâtılı terviç, bir hakkı ibtâle çalışan kimselerin kendilerine bir girizgâh bulmak için bazen istiftada bulundukları görülür. îşte bu kimselere karşı uyanık bulunmalıdır. Bazı müsteftileri de kabil ise hasımlariyle beraber ce´mi ederek bunları isticvabdan sonra tezahür edecek vaziyyete göre fetva vermelidir. Müsteftîye karşı: «Hâdise böyle ise hak senindir, şöyle ise hak hasmındır.» diye cevab vermemelidir. Olabilir ki müsteftî, nefsi için faideli olan sureti ihtiyar eder de bunu yalancı şahid ile isbâta çalışır ÇReddimuhtar.)

137 - : Müftî olan zat, salimüz´zehn, hüsn-i tasarrufa malik, mürüvvete münafi hâllerden beri olmalıdır. Sağır da olmamalıdır. Çünkü bazen istiftalar şifahen vuku bulur. Bunu güzelce işitmeden fetva verilirse bir yanlışlık vücu-de gelir de bunun neticesinde bir tarafın hakkı zayi olur. Böyle bir fetvanın mahkemece veya iki tarafça medar-ı hükm ittihaz edilmesi melhuzdur.

138 - : Müfti, kavliyle fetva vereceği müctehidin, fakikîn rivâyetdeki bilgisini, dirayetdeki derecesini, ve tabakat-ı fukaha arasındaki tabakasını bilmelidir. Tâ ki, muhtelif akval sahihlerinin aralarım temyiz hususunda kâfi mertebede bir basiret üzere bulunabilsin.

139 - : Müfti, fakİhünnefs bulunmalıdır, icabında ehli ilm ile müşavere yapmalıdır. Ve müracaat edeceği kitablarda iltizam edilmiş olan tercih usûlüne muttali´ olmalıdır.

Meselâ : Hâniyye´de, yani, îmam Kadıhan´m fetva kitabında bir mesele hakkındaki muhtelif akvalden hangisi ezhar ve eşher ise o takdimen yazıl-rnışjdır.

Kezalik : Mülteka l´ebhürde de mutemed olan kavi, Önce yazılı buiunmuş-dur. Fıkıh meslelerini delilleriyle zikr eden sair bir çok kitabîarda ise muhtelif akval zikr edilince imamı Âzam´ın kavli en sonra zikr edilir ve her kavlin delili zikr edilmekle beraber îmatn-ı Azamın kavline aid delil, en sonra yazı-lıb diğer zevatın delillerine cevabı mutazammin bulunur. Bu ise îmam-ı Azamın kavlini tercihdir. Meğer ki başka bir kavlin tercih edildiği sarahaten beyan edilsin. Hihâye, Kenz, bunların şerhleri, ve Kâfi, Bedâyî gibi kütüb-i fık-hıyyede bu usûl iltizam edîlmişdir.

Kezalik : iki kavi zikredilib de yalnız biri tâlil edilse, bunun tercih edildi-ğî anlaşılmış olur. Çünkü bir hükmün illetini beyan, ona ihtimam edildiğine delildir.

140 - : Müfti, bir mesele hakkındaki muhtelif akvalden hangisinin müreccah olduğuna delâlet eden tâbirleri de güzelce nazara almalıdır.

Meselâ : Bir mesele hakkında iki veya daha ziyade kavi zikr edilib de bunlardan biri tercihe delâlet eden bir tâbire mukarin bulunsa bu tercih edilir.

Bir meslenin müreccah, fetvaya elyak olduğuna delâlet eden sözler, şu gibi tâbirlerdir: Bununla fetva verilir. Fetva bunun üzerinedir. Bunu ahz ederiz. Itimad bunun üzerinedir. Elyevm amel bunun üzerinedir, ümmetin ameli bunun üzerinedir. Sahih olan budur. Esah olan budur. Ezhar olan budur. Zamanımızda muhtar olan budur.

141 - : Yukarıda yazılan tâbirlerden bazıları, diğerlerinden daha kuvvetli, daha müekkeddir.

Meselâ : Bununla fetva verilir sözü, fetva bunun üzerinedir sözünden daha kuvvetlidir. Esah tâbiri de sahih tâbirinden daha müekkeddir.

Maamafih sahih ve esah tâbirleri hakkında tafsilât vardır. Şöyle ki: Bunlar bir kitabda bir imam tarafından ifade edilirse esah tâbiri daha kuvvetli sayılır. Çünkü bu sahih tâbiri fâsid mukabilinde kullanılmış olur. Meğer ki meselede üçüncü bir kavi de bulunsun.

Fakat iki imamdan biri esah, diğeri sahih derse sahih denilen kavi ile amel, esah denilen kavi ile amelden evlâdır. Çünkü sahih tâbiri, fâsid mukabilidir, esah tâbiri ise sahihin mukabilidir. Bu halde esah deyen, sahih deyenin kavline iştirak etmiş olur. O kavlin sahih olduğunu esasen ikisi de kabul etmiş bulunur. Böyle hakkında ittifak bulunan bir kavli ahz etmek ise evlâdır.

Maamafih bir hükm hakkında «Bununla fetva verilir» veya «Fetva bunun üzerinedir» denilmiş olsa bunun muhalifiyle fetva verilemez. Amma bir rivayet, mutemed bir kitabda «Esahdır», «Evlâdır» veya «Erfakdır» tâbirlerinden biriyle mukayyed bulunursa bununla da bunun, muhalifiyle de fetva verilebilir.

Bir de bir mesele hakkında iki kitabdan birin...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın