İllet iki kısımdır

İllet İki Kısımdır:

1. Mükelleflerin halinin dikkate alındığı kısım: Birinci kısım illette, mükelleflerin içinde bulunduğu hal dikkate alınır. Mükelleflerden hiç ayrılmayan daimî bir halin bulunması mümkün değildir. Dolayısıyla hitabın içeriğinin, bir emirle sürekli bir yükümlülük getirmesi söz konusu olmaz. Zira mükelleflerin böyle bir yükümlülüğe güç yetirmeleri imkânsızdır. Bundan sadece iman konusu müstesna olabilir. Hiç şüphesiz iman, mükelleften ayrılması düşünülemeyen ve ancak bu sayede muhatap olması sahih olan bir sıfat ile sürekli arka arkaya ortaya çıkan ve onun yerini tutan hey’etten mürekkep bir hal sayılır. Bu kısmın büyük çoğunluğunu ibadetlerle ilgili hükümler oluşturur.

“Hey’et’ten maksat; vaktin girmesi, imkân verici güce sahip olunması (istitaat), güçlüğün söz konusu olması, bir şeyin irade edilmesi.., vb., gibi şeylerdir. Meselâ şeriat şöyle der:

“Kim akıllı ve ergen olduğu halde namaz vakti girerse, namaz kılması vacip olur; kim akıllı, ergen ve takati yerinde olduğu halde Ramazan ayına yetişirse, oruç tutması vacip olur; kim nisap [460] miktarı mala sahip olur ve üzerinden de bir sene geçerse zekât vermesi gerekir; kim yolculuk halinde olursa namazlarını kısaltarak kılması ve isterse oruç tutmaması kendisi için caiz olur; kim namaz kılmak ister ve abdestsiz olursa, kendisine abdest alması vacip olur.” Bu gibi yerlerde, muhtemelen pek çok emirde dikkate alınan sıfatlar düşer ve diğerlerinden ayrıcalıklı bulunan sıfat temayüz eder. Bu durumda o temayüz eden sıfat, “illet” diye isimlendirilebilir. Buna göre meselâ, “Namazın illeti, vaktin girmesidir.”, “Orucun illeti, ayın girmesidir.” denilir. Bazen Şâri’ Teâlâ, bu sıfatlardan sadece bir kısmını etkin kılabilir. Meselâ, zekât konusunda nisaba malik olan kimsenin, bir ya da iki yıllık zekâtını önceden vermesinin caiz görülmesi gibi. Oysaki nisaba mâlik olmayan için böyle bir hüküm yoktur. Bu durumda fakîh, her hak sahibine hakkım verir ve bir kısmını sebeb ile diğer bir kısmını da şart ile tahsis eder.

2. Fiilin üzerinde vuku bulduğu halin dikkate alındığı kısım:

İkincisi, fiilin üzerinde ya da beraberinde bulunduğu halin dikkate alındığı kısımdır. Bu:

a) Ya ayrılmaz özellikte bir sıfattır. Meselâ, Şâri’ Teâlâ’nın “İçki içmek haramdır, domuz yemek haramdır, köpek dişli yırtıcı hayvanları ve pençeli kuşları yemek haramdır, annelerin nikâhlanması haramdır.” buyurması gibi.

b) Ya da onun yerini tutan sonradan peyda olan sıfattır: Şu âyetlerde olduğu gibi:

“Hırsızlık eden erkek ve kadının, yaptıklarına karşılık bir ceza ve Allah’tan (başkalarına) bir ibret olmak üzere ellerini kesin.” [461]

“Zina eden kadın ve zina eden erkekten her birine yüz sopa vurun.” [462]

Bazen (hüküm), fiilin üzerinde vuku bulduğu hallerden iki ya da daha fazlasını bir arada toplayabilir. Şâri’ Teâlâ’nın, “Muhsan (evli) zinâkârın recmedilmesi, muhsan olmayanın ise sopa (celd) cezasına çarptırılması gerekir.” Şeklinde hükmetmesi böyledir.

Bazen de, mükellefin hali ile fiilin üzerinde vuku bulduğu hali birleştirebilir: “Altın ve ipek, ümmetin erkeklerine haramdır, kadınlarına ise helâldir.” hükmü gibi.

[461] Mâide: 5/39.

[462] Nûr: 24/2. Bu iki âyette ifade edilen hırsızlık ve zina sıfatları mahalde kalıcı değil, sonradan ortaya çıkmış arızî niteliklerdir. (Ç)

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın