Velâyeti fakîh kavramı

Velâyet-i Fakîh Kavramı[234]

Velâyet-i fakîh, Âyetullah Humeynî'nin oniki imamcı Şiî fıkhî-siyasî düşüncesine kazandırdığı bir kavramdır. Bu kavramla birlikte, klasik düşüncedeki gaybet, mehdîlik ve takıyye kavramları da sorgulanmış ve ciddî bir şekilde gözden geçirilmiştir.

Klasik oniki imamcı (isna aşeriye) Şiî düşüncesine göre, 265 (veya 260)/878 civarında kayb olan (gaybet) onikinci imam Muhammed Mehdî, adaletle doldurmak üzere dünyaya yeniden dönecektir. Bu imama, Metıdî-i Muntazar (beklenen mehdî) denir. Takıyye ise, belli bir gaye için can, mal ve ırzı korumak ve gerekli tedbiri almak üzere inandığından başka şekilde görünecek sıkıntı ve zararlardan korunma anlamına gelir. Gaybet, mehdîlik ve takıyye kavramları, siyasî muhalefet tavrı açısından oniki imamcı Şiâyı “sabır ekolü”ne mensup kaldırmıştır. Çünkü takıyye'yi benimsemeleri, başkaldırı (devrim) arzularını açığa vurmalarını engellemiş; mehdî-i muntazar imamlarını beklemelerini ve devrim prensibini bu mehdînin zuhuruna bağlamalarını sağlamıştır. Bu yüzden, oniki imamcı Şiâ düşüncesine velâyet-i fakîh kavramının eklenmesi, onları sabır ekolünden devrim ve başkaldırı ekolüne taşımıştır. Sabır ekolüne mensup oluşlarının dayandığı üç temel kavramda da derin değişiklikler yapılmasını sağlamıştır,

Şia düşüncesinde Velâyet-i fakih kavramını en güzel biçimde oluşturan Âyetullah Humeynî, bu durumu şöyle açıklıyor: “Gaybet-i suğradan bugüne kadar bin şu kadar yıl geçmiştir. Yüzbin yıl daha geçmesi ve Hazret-i İmam'ın teşrifini, maslahatın henüz gerekli kılmamış olması ihtimal dahilindedir. Bütün bu süre boyunca İslâmî hükümler yerde mi kalmalı, uygulanmamalı mıdır? (...) Bu iki niteliği olan liyakatli bir kimse ortaya çıkar da hükümet teşkil ederse, Resul-i Ekrem'in (s.a.) toplumun yönetiminde haiz bulunduğu velayeti haiz olur ve halkın ona itaat etmesi gerekir”.

Sabır prensibinden devrim prensibine doğru gerçekleşen bu dönüşüm, bir anda ortaya çıkmamıştır. Bizzat Şiâ mezhebinde ortaya çıkan gelişme ve dönüşümlerin bir ürünüdür. Esasen ondokuzuncu yüzyılın ortalarından itibaren fakîhin yetkisini arttırıcı hareketler ortaya çıkmıştır. Böylelikle, takıyye ve mehdî-i muntazar kavramlarının yerini, velâyet-i fakîh almıştır. Bunun sonucunda oniki imamcı Şiâ, muhalefetten iktidara geçmiştir.

Velâyet-i fakîh, esası İslâm hükümetinin kurulması ve şer'i hükümlerin uygulanması için yürütme organlarının oluşturulması zaruretinden ibaret bir varsayıma dayanır. Gaybet zamanında bile İslâm hükümleri uygulama dışı bırakılamaz. Bunun içindir ki, gaybet zamanında bir velayetin bulunması zorunlu olduğuna göre, halihazırdaki velayet, kendinde kanun bilgisi (ilim) ve adaleti birleştiren fakîhte vardır. Bu velayet, belki bir kişiyle sınırlandırılmayan, tamamen varsayıma dayalı bir velayettir.

Fakîhin sahip olduğu velayet, üç temel yetkiyi kapsar:

1) Fetva verme (ifta) görevi (velâyetu'l-ifta): İmamın görevlerini üstlenen fakîhin ilk görevi, İslâm şeriatine dayanmak, onu korumak ve halkı bilgilendirmektir.

2) Yargılama görevi (velâyetü'l-kadâ): Fakihin ikinci yetkisi, yargılama işlerini yürütmektir.

3) Siyaset ve idare görevi (velâyetu'l-emr): Fakîh, imama ait yönetim ve siyaset görevlerinin hepsine sahiptir. Velâyet-i fakîh kavramı, esas itibarıyla bu görev için kullanılır.

Âyetullah Humeynî, bu konuyla ilgili olarak şunları belirtiyor: “Fakîhler, İslâm'ın kaleleridir (...) Fakîhler; kanunları icra etmede, orduya komutanlık etmede toplumu yönetmede, ülkeyi savunmada, adlî ve kazaî (yargısal) işlerde Peygamberin emmidirler”.

Buna göre fakîh, imamın bütün yetkilerine sahiptir. Şiâ düşüncesindeki bu gelişme, gerçekçiliğe dönüşün bir göstergesidir. Bu, biraz da şartların zorlamasıyla olmuştur. İslâm dünyasında sömürgeciliğe karşı hareketler, devrimci bir yönelişe sahip olmuşlardı. Oysa Şiâ-Caferî düşüncesinin teorik açıdan mehdînin zuhurunu beklemeye dayanadurması, pasifliğe ve bu düşünce içinde atılım ruhunun sönmesine yoi açıyordu. Velâyet-i fakîhin böyle bir ortamda doğması, Şiâ düşüncesine dinamizm getirmiştir.

Velâyet-i fakîh kavramının halk nezdinde benimsenmesinde, İran Şahı'nın baskıcı ve zalim yönetimine duyulan büyük öfkenin yanısıra, İran toplumunda fakîhlerin sahip olduğu manevî otorite ve halkla kurdukları çok yakın ilişki büyük rol oynamıştır. Fakîhler, süreklilik kazanan içtihad kurumunu işletiyor, halk da onları taklit mercii olarak kabul ediyordu. Fakîhler, imamın gaybet döneminde onun yetkilerine sahip olmaya en lâyık kişiler olarak görülmüştür.

Âyetullah Humeynî velâyet-i fakîh kavramını, üç temele dayandırır.

1) Müslümanların mevcut gerçeklerinin değerlendirilmesi,

2) Halihazır durumun reddi,

Bu iki konuda Âyetullah Humeynî, şunları söylüyor: “İslâm vatanını emperyalistlerle müstebid ve makam düşkünü yöneticiler parçalamış bulunmaktadır. (...) İslâm birliğini sağlamamız, İslâm vatanını emperyalistlerin ve onların başa diktiği yöneticilerin elinden kurtarmamız için de hükümet teşkilinden başka yol yoktur”.

3) İslâm devletinin kurulması: Âyetullah Humeynî, bu konuda da şunları söylüyor: “Halifelik, Resul-i Ekrem'in (s.a.) getirdiği ilahî kanunları yürütmek içindir. Bu sebepledir ki, hükümet teşkili ile icra ve idare teşkilâtının kurulması gerekmektedir. Hükümet teşkili ile icra ve idare teşkilâtının kurulmasının gereğine inanmak, velayete imanın cüz'üdür. (...) Biz, İslâmi hükümet (devlet) teşkili için ciddî bir gayret göstermekle ödevliyiz. Bu yolda bizim yapacağımız ilk şey tebligattır”.

İran'daki devrimin ateşleyicisi olan velâyet-i fakîh kavramının, oniki imamcı Şiâyı muhalefetten iktidara taşımasının yirminci yılındayız. Velâyet-i fakîh teorisine ve buna dayanarak İran'da gerçekleştirilen uygulamalara, çeşitli eleştiriler yöneltilmiştir ve yöneltilmektedir. Şiî-Caferî devrim niteliğinde olduğu belirtilmiş, Fars kültürünün yeniden canlanışı olarak değerlendirilmiş ve rejimin kapalı bir rejime dönüştüğü ileri sürülmüştür.

Son noktadaki eleştiriyi yapan Prof.Dr. İrfan Abdulhamid Fettan, şu görüşü belirtiyor: “Velâyet-i fakîh hükümetinin yönetimindeki İran'ın durumuna genel bir bakış, kapalı dinî ideolojinin çöküşünü göstermeye yeterlidir”. Tabiî ki bunu zaman gösterecek.

Kaynaklar

1. Atûm, Muhammed Abdulkerim, en-Nazariyyetu's-Siyasiyyetu'l-Muâsira li'ş'Şîati'l-İmâmiyyeti'l-İsnâ

Aşeriyye, Ammam 1988.

2. Fettah, İrfan Abdulhamîd, Nazariyyeti'l-Velâyeti'l-Fakîh, Amman 1988.

3. Humeynî, Âyetullah, İslâm Fıkhında Devlet, Çev. Hüseyin Hatemi, İstanbul 1979.

4. Mustafa, Nevin Abdulhâlık, İslâm Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, Çev. Vecdi Akyüz, İstanbul 1990.

5. Şubhî, Ahmed Mahmud, Nazariyyetu'l-İmâme Lede'ş-Şîati'l-İmâmiyye, Kahire 1990.

234] İzlenim, 1/4 (İstanbul 1993), s. 79.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın