|
Konu Başlığı: Tarihî sosyal yöntem Gönderen: Sümeyye üzerinde 27 Şubat 2011, 15:49:22 3) Tarihî-Sosyal Yöntem Bu yöntem, siyasî düşünceyi, bulunduğu tarihî çağ ve sosyal dönemlerle bir bütün halinde ele almayı savunur. İslâm siyasî düşüncesini bir bütün halinde bu yöntemle ele alan bir eser yoktur. Fethiye en-Nebrâvî ile Muhammed Nasr Muhennâ'nın Tetavvuru'l-Fikh's-Siyasî fi'l-İslâm[45] adlı çalışması, bir ölçüde bu yöntemle yazılmış bir eser sayılabilir. Montgomery Watt'ın İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri[46] adlı eseri, bu yöntemle yazılmış daha genel konulu ve bu yöntemle yazılacak eserler için modef olacak nitelikte bir çalışmadır, Hamid İnayet'in Çağdaş İslâmî Siyasî Düşünce[47] adlı çalışması, yakın dönemdeki siyasî düşüncenin gelişimi açısından bu yöntemle yazılmış eserlere bir örnektir. Âsaf Hüseyin'in İslâm Dünyasına Siyasî Bakışlar[48] adlı eseri de, ağırlıklı olarak bu yöntem ile analitik yöntemi izlemiş daha genel konulu bir çalışmadır. Bu yöntemlerin herhangi biriyle yazılmış her çalışma değerlidir ve her biri de konunun farklı bir açıdan anlaşılmasını sağlar. Yöntemlerden herhangi birini izlemek, bir tercih meselesidir. Hangi yöntem izlenirse izlensin tercih edilen yöntemin gereklerine uygun davranılmalı, diğer yöntemlerin tamamlayıcı yaniarı ihmal edilmemelidir. Siyasî düşünceler, hükümet biçimleri çerçevesinde ele alınıyorsa, bu konuda açıklanmış görüşler, sistematik bir şekilde sunulmalı, tarihî sıra içinde yapılan açıklamalara, bu düşüncelerin tarihteki ve günümüzdeki anlamı ile değişik çizgilerdeki uzantıları da eklenmelidir. Siyasî düşünceler, siyasî düşünce akımları çerçevesinde ele alındığında, bu akımların doğduğu siyasî, sosyal ve kültürel ortam, akımın temel nitelikleri ve yaklaşımları, farklı çizgileri, hem genel siyasî düşünce içindeki yeri, hem de günümüzdeki uzantıları ve yansımaları da belirtilmelidir. Sözgelimi Mu'tezile'nin siyasî düşüncesi ele alınıyorsa, bu düşüncenin doğduğu siyasî, sosyal ve kültürel ortam belirtilmeli, bu akımın temel özellikleri ve yaklaşımları sunulmalı, bu akım içindeki ana kollar ile bu kollardan birine girmeyen düşünürler ele alınmalı, Mu'tezile'nin hilâfet, demokrasi ve laiklikle İlgili yakın dönem düşüncelerindeki etkisi, Yeni Mu'tezile denilebilecek Seyyid Bey-Ali Abdurrâzık çizgisi[49], Seyyid Ahmed Han çizgisi[50] ve İslamcı sol çizgisi[51] gibi çağdaş uzantıları ve yansımaları da incelenmelidir. Dinî -kelâmî- siyasî görüşlere sahip başlıca akımlar/mezhepler; Şi'a[52], Havâric (Hâriciler)[53] Mu'tezile[54], Kaderiyye-Cebriye[55], Mürcie[56] ve Ehl-i Sünnet'tir.[57] Ayrıca İslamcılık akımı da, çağdaş siyasî düşünce içinde ele alınmalıdır.[58] Bu akımlardan her birinin siyasî düşüncesiyle ilgili yapılanlara ek olarak, bağımsız incelemelerin sayısının artması çok elzemdir. Düşünürler yöntemi izlendiği takdirde, düşünürün doğduğu ve düşüncelerini geliştirdiği siyasî, sosyal ve kültürel ortam ele alınmalı, siyasetle ilgili eserleri ve bunların özellikleri belirtilmeli, genel ve siyasî düşüncesiyle ilgili incelemelere değinilmeli, siyasî düşüncesinin temel çizgileri hem kendi yazılarıyla hem de yorum ve değerlendirmelerle sunulmalı, siyasî düşünceye katkıları ve siyasî düşünce tarihindeki yeri, genel siyasî düşünce, İslâm siyasî düşüncesi ve bağlı bulunduğu akım çerçevesinde belirlenmelidir. Her biri hakkında bağımsız incelemelerin yapılması çok elzem olan düşünürler; Hasan Basrî,[59] Ebû Yusuf[60], dört fıkıh mezhebinin imamları[61] İbn Ebirrebî[62], Fârâbî[63], Eş'arî[64], Câhız[65], Mâverdî[66], Kudame bin Ca'fer[67], Cuveynî[68], Gazâlî[69], İbn Cemâ'a[70], Tacuddîn es-Subkî[71], İbn Rüşd[72], İbn Bâcce[73], İhvânu's-Safâ[74], İbn Teymiye[75], İzzuddin bin Abdisselâm[76], İbn Haldun[77], İbnu'l-Ezrak[78], Ahmed Cevdet Paşa[79], Tunuslu Hayreddin Paşa[80], Saîd Halim Paşa[81], Seyyid Bey[82], Ali Abdurrâzık[83], Cemaled-din Efgânî[84], Muhammed Abduh[85], Muhammed Reşid Rıza[86], Kevâkîbî[87], Ebü'l-A'lâ el-Mevdudî[88] şeklinde sıralanabilir. Bu düşünürlerin; toplum, siyaset, iktidar ve devlet hakkındaki görüşleri sistemli ve anlaşılır bir dille ele alınmalıdır. III. Kaynaklar İslâm siyasî düşünce tarihî yazılırken, çok değişik alanlardaki kaynaklardan yararlanılmalıdır. Bu açıdan, yararlanılacak ilk kaynaklar, siyasî düşünürlerin kendi eserleri olmalıdır. Düşünürlerin kendi eserlerinden yararlanmak, hem onların düşüncelerini birinci elden incelemeyi hem de düşünce sistemlerinin daha iyi anlaşılmasını sağlar. İslâm siyasî düşünce tarihinin yazımında yararlanılacak ikinci sıradaki kaynaklar, düşünürler ve akımlarla ilgili genel nitelikli monografiler ile özellikle siyasî düşüncelerini konu edinen -bazıları dipnotlarda saydığımız- incelemelerdir. Bu türden çalışmalar, şüphesiz ki ikinci elden kaynak grubuna girer. Ancak, bu çalışmaların incelenmesi, düşünürlerin ve akımların değerlendirilmesi ve yorumuyla ilgili bazı önemli ipuçlarını verdiği gibi; daha önce işlenmiş bazı hataların tekrarlanmasını da önler. Genel bir İslâm siyasî düşünce tarihi yazmak için bellibaşlı siyasî düşünürler ile akımların düşüncesiyle ilgili bağımsız çalışmalar son derece önemlidir. Kelâm kitaplarının son bölümlerini oluşturan imamet bahisleri İslâm siyasî düşünce tarihinin yazımında çok önemli hizmetler görecek niteliktedir.[89] Hem kelâm hem de siyaset alanında eser veren düşünürler açısından bu gibi kaynaklar çok daha fazla önem kazanırlar. Eş'arî ve Gazâlî bu tıp düşünürlerin en dikkate değer örneklerindendir. Mezhepler tarihi (firak) kitapları da İslâm siyasî düşüncesinin yazımında asla ihmal edilmemesi gerekli kaynaklardandır. Çeşitli siyasî akımlar ile bunların alt kollarının siyasî düşüncesi için bu kaynaklar mutlaka incelenmelidir. İslâm siyasî düşüncesinin yazımında yararlanılacak kaynakların bir grubunu da edebiyat kitapları oluşturur. Hem ansiklopedik nitelikteki İbn Kuteybe'nin Uyûnu'l-Ahbâr'ı, Câhız'ın el-Beyan ve't-Tebyîn'i, İbn Abdirabbih'in, el-İkdu'l-Ferîcd’ gibi eserler[90], hem de çeşitli siyasî akımlara mensup şairlerin eserleri mutlaka incelenmelidir. Bunlara ek olarak, edebî eserlerin siyasî içerikli olanlarıyla ilgili incelemeler de gözardı edilmemelidir.[91] Tarih kitapları da, tarihin pek çok alanıyla olduğu kadar, siyasî düşünce tarihiyle de ilgili kaynaklardır. Bu açıdan, değişik eğilimlere mensup tarihçilerin eserleri, ayrı bir öneme sahiptir. Tarih kitaplarının yanısıra, bunlardan derlenerek hazırlanan hutab (hutbeler, konuşmalar)[92], resail (mektuplar ve yazılar)[93] ve vesaik (siyasî-idarî belgeler) kitapları da, siyasî düşünce tarihinin yazımında önemli bir yere sahiptir. IV. Sonuç İslâm siyasî düşünce tarihinin yazımıyla ilgili bu kısa incelemeden de anlaşılacağı üzere- gerçek anlamda siyasî düşünce tarihinin yazılabilmesi için, özellikle siyasetle doğrudan veya dolaylı olarak ilgili belübaşlı eserlerin belirlenmesi, bundan sonra da ciddi yayımlarının yapılması gereklidir. Bu türden çalışmalar, hem zengin İslâm siyasî düşünce literatürünü ortaya çıkaracak, hem de gerçek anlamda siyasî düşünce tarihinin yazımını kolaylaştıracaktır. Ayrıca, İslâm siyasî düşüncesinin etkileşimi ve özgünlüğü probleminin de anlaşılmasına yardımcı olacaktır. Bu son derece önemli faaliyet dizisinden sonra, çeşitli siyasî düşünür ve akımların siyasî düşüncesiyle ilgili bağımsız çalışmalara yoğun bir şekilde girişilmelidir. İslâm siyasî düşüncesiyle ilgili genel nitelikteki çalışmalar ancak bundan sonra çok daha başarılı ve verimli olabilirler. Öyle görünüyor ki İslâm siyasî düşünce tarihinin yazımı, ihmal edilecek ve daha fazla geciktirilecek türden olmadığı gibi, çok yorucu çalışmalara talip olacak fedakâr araştırıcılarını da beklemektedir. [45] Montgomery Watt, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, Çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara 1981. [46] Hamid İnayet, Çağdaş İslâmî Siyasi Düşünce, Çev. Yusuf Ziya, İstanbul 1988. [47] Âsaf Hüseyin, İslâm Dünyasına Siyasî Bakışlar, Çev. Murat Çiftkaya, İstanbul 1991. [48] Seyyid Bey'in düşünceleri için bkz. Hamid inayet, a.g.e., s. 99-131; İsmail Kara, Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi, c. I, s. 175-240. [49] Bu konuda bkz. H. Şirvanî, a.g.e., s. 251 -285. [50] Bu akımın düşüncesi hakkında bkz. Hasan Hanefî (ed.), el-Yesaru'l-islâmî, Kitâbâtfi'n-Nahdati'l-İslâmiyye, Kahire 1981. [51] Bu konuda bkz. Ahmed Mahmud Subhî, Nazariyyetu'l-imâme Lede'ş-Şî'ati'l-İmâmiyye, Kahire 1969; Mahmud Abdulkerim Atûm, en-Nazarîyyetu's-Siyasiyyetu'l-Muâsıra li'ş-Şî'ati'l-İmâmiyyeti'l-İsnâ Aşeriyye, Amman 1988; Taha Akyol, Hamilik ve Şi'a, İstanbul 1988; Julius Wellhausen, İslâmiyet'in ilk Devrinde Dinî-Siyasî Muhalefet Partileri, Çev. Fikret Işıltan, Ankara 1989; Humeyni, İslâm Fıkhında Devlet, Çev. Hüseyin Hatemi, İstanbul 1992, 2. B. Şi'a'nın Zeydiye kolunun siyasî düşüncesiyle ilgili bir çalışma şudur: Rudolf Strothmann, Das Staatsrecht der Zaiditen, Strassbourg 1912. Fâtımîlerle ilgili olarak bkz. P. J. Watikiotis, The Fatimid Theory of State, Lahore 1957; M. Canard, “Das l'mamat in der Frütben İsmailitiscben Lebre", Der İslam, 37 (1961), s. 43-135. [52] Bu konuda yapılan bazı çalışmalar, şunlardır: Bie Adib Salem, Politicai Theory and institutions of the Khavârij, Baltimore 1956; Ahmed Hicazı, el-Havâricu'i-Harûriyyûn, Kahire 1980; Nâyif Ma'ruf, el-Havâric fi'l-Asri'l-Umevî, Beyrut 1977; Montgomery Watt, "Khârijite Thought in the Umayyad Perod", Der İslam, 36(1961), s. 215-231 (ayrıca M. Watt, İslam and Sociai integration, s. 94-104); Taha Akyol, Haricilik ve Şi'a, İstanbul 1988; Ethem Ruhi Fığlalı, İbadiyye'nin Doğuşu ve Görüşleri, Ankara 1983; Julius Wellhausen, İslâmiyet'in İlk Devrinde Dinî-Siyasî Muhalefet Partileri, Ankara 1989. [53] Bu konuda bkz. Muhammed Ammara, Mu'tezile ve Devrim, Çev. İbrahim Akbaba, Istanbuî 1988; Montgomery Waît, "The Political Attitudes of the Mu'tazilah", Journal of the Royal Asiatic Society (1963), s. 38-57 (Türkçesi: Mu'tezile'nin Siyasî Tavırları, (çev. Kazım Güleçyüz, İslâm'da Siyaset Düşüncesi, İstanbul 1995, s. 181-202); Nevin Abdulhâlık Mustafa, a.g.e., s. 293-303; Bekir Topaloğlu, Kelâm İlmî-Giriş, İstanbul 1981, s. 169-187. [54] Gelişimi ve görüşleri için bkz. Nevin Abdulhâlık Mustafa, a.g.e., s. 234-236; Muhammed Ebû Zehra, İslâm'da Siyasî ve itikadı Mezhepler Tarihi, Çev. Hasan Karakaya-Kerim Aytekin, istanbul 1983, s. 148-154; Montgomery Watt, islam Düşüncesinin Teşekkül Devri, s. 99-146; Hüseyin Atvan, ei-Fıraku'l-islâmiyye fî Bilâdi'ş-Şâm fi'l-Asri'l-Umevî, Beyrut 1986, s. 13-100. [55] Gelişimi ve görüşleri için bkz. Nevin Abdulhâlik Mustafa, a.g.e., 222-228, 231-236; Muhammed Ebû Zehra, a.g.e., s. 148-154; Montgomery Watt, a.g.e., s. 147-175; Hüseyin Atvan, a.g.e., s. 91-101; Neşet Çağatay-İbrahim Agâh Çubukçu, ,slâm Mezhepleri Tarihi, Ankara 1985, s. 141-144; Muhammed Ammara, Teyârâtu'l-Fikri'l-İslâmî, Beyrut 1985, s. 33-42. [56] Bu konuda bkz. Hamitton A. R. Gibb, Dirâsât fî Hadârati'l-islâm, çev. İhsan Abbas-M. Yusuf Necm-Mahmud Zâyid, Beyrut 1979, s. 185-218. [57] İslamcılık akımı konusunda bkz. Tarık Zafer Tunaya, İslamcılık Akımı, İstanbul 1991; İsmail Kara, Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi, İstanbul 1986-1987; Mümtaz'er Türköne, islamcılığın Doğuşu, İstanbul 1991. [58] Siyasî görüşleri için bkz. Nevin Abdulhâiik Mustafa, a.g.e., s. 266-268; Montgomery Watt,a.gr.e., s. 93-98,121-127. [59] Ebû Yusuf, Kitabu'l-Harac, Çev. Ali Özek, İstanbul 1973. [60] Nevin Abdulhâlık Mustafa, a.g.e., s, 269-274,285-293. [61] Harun Han Şirvanî, a.g.e., s. 57-82, [62] Abdilâlî, el-Feisefetu's-Siyasiyye İnde'l-Fârâbî, Beyrut 1981; Bayraktar Bayraklı, Fârâbi’de Devlet Felsefesi, İstanbul 1982. [63] Görüşleri için bkz. BekirTopaloğlu, a.g.e., s. 135-138. [64] Sabri Hizmetli "Câhız'ın İmamet Anlayışı, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XXIV. [65] Maverdî'nin siyasî düşüncesi için bkz. Salâhuddin Besyûnî Reslân, el-Fikru's-Siyasî İnde'l-Maverdî, Kahire 1983. [66] Kudame b. Ca'fer, Kitabu'l-Harac ve Smâatu'l-Kitâbe, Yay. M. H. ez-Zubeydî, Bağdad 1979 (son bölümü siyasete ayrılmıştır). [67] Ebü'l-Meâlî İmâmu't-Harameyn el-Cuveynî, Gıyâsu'l-Umem fî İltiyâsi'z-Zulem, Yay. Fuad Abdulmun'im-Mustafa Hilmi, İskenderiye 1979. [68] Henri Laoust, La Politique de Gazali, Paris 1970. [69] İbn Cemâ'a, Tahrîru'l-Abkâm fî Tedbîri Ehli'i-İslâm, Yay. Fuad Abüulmun’im, Katar 1985. [70] Tacuddîn es-Subkî, Mufdu'n-Niam ve Mubîdu'n-Nikam, Beyrut 1986. [71] Bu konuda bkz. Ervin İ. J. Rosenthal, "The Place of Politics in the Philosophy of İbn Rushd\ Bulletin of the School of Oriental Studies, 15 (1953), S. 246-278. [72] Bu konuda bkz. Ervin İ. J. Rosenthal, "The Place of Politics in the Philosophy of İbn Bajja", Islamic Culture, 25 (1951), s. 187-215 (Türkçesi: "İbn Bâcce'nin Felsefesinde Siyaseti Yeri", çev. Kazım Güleçyüz, İslâm'da Siyaset Düşüncesi, İstanbul 1995, s. 259-283}. [73] Siyasî düşüncesi hakkında bkz. Muhammed Ferid Haccâb, el-Feisefetu's-Siyasiyye'inde İhvâni's-Safâ, Kahire ty.; Hamİd İnayet, 'The Political Philosophy of the İkhwân as-Safâ", Seyyid Hüseyn Nasr (ed.), The ismaili Contributions to the Islamic Civilisation, Tahran 1977, s, 25-49. [74] Siyasî düşüncesi için bkz. İbn Teymiye, Siyaset, çev. Vecdi Akyüz, İstanbul 1985; İbn Teymiye, Hisbe. çev. Vecdi Akyüz, İstanbul 1989; Henri Laoust, Essai sur les Doctrines Soclaies et Politiques de İbn Taimiya, Cairo 1939; Muhammed el-Mubarek, ed-Devle'inde İbn Teymiye, Beyrut ty.; Oamaruddin Khan, The Political Thought of ibn Teymîyah, İslamabad 1973; Nazif Şahinoğlu, Sa'di-yi Şirazî ve İbn Teymiye'de Fert ve Cemiyet İlişkileri, İstanbul 1991. [75] İzzuddin b. Abdisselâm, Kavâidu'l-Ahkâm fi Mesâlihi'l-Enâm, Beyrut ty- [76] Bu konuda bkz. Ümit Hassan, İbn Haldun'un Metodu ve Siyaset Teorisi, Ankara 1982; Ahmet Aslan, İbn Haldun'un İlim ve Fikir Dünyası, Ankara 1988; Muhammed Âbid Câbiri, Fikru İbn Haldun: el-Asabüye ve'd-Devie, Beyrut ty. [77] İbnü'f Ezrak, Bedâi'u's-Silk fî Tabâit’I-Milk, Yay. Ali Sami en-Neşşar, Irak Wr7. [78] Bu konuda bkz. Ümit Meriç, Ahmed Cevdet Paşa'nın Devlet ve Cemiyet Görüşü, İstanbul 1992,2. B. [79] Hayatı ve görüşleri için bkz. Atilla Çetin, Tunuslu Hayreddin Paşa, Ankara 1988, G. S. van Krieken, Hayruddin ve'l-Bilâdu't-Tunisiyye, Çev. el-Beşir b. Selâme, Tunus-Leyden 1988. [80] Said Halim Paşa, Buhranlarımız, Haz. M. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul 1991; Hanefi Bostan, Bir İslamcı Düşünür Said Halim Paşa, İstanbul 1992. [81] Hamid İnayet, a.g.e., s. 99-131; İsmail Kara, a.g.e., c. I, s. 175-240. [82] Afi Abdurrâzık, el-İslâm ve Usûlu'l-Hukm, Yay. Muhammed İmâra, Beyrut 1972 {Çev. Ömer Rıza Doğrul, islâmiyet ve Hükümet, istanbul 1346/1927). [83] Nikki R. Keddie, Sayyid Jamal ad-Din al-Afghanî: A Political Biography, 1972; Cemaluddin el-Efgânî, el-A'mâlû'l-Kâmile, Yay. Muhammed mâra, Beyrut 1981 (İkinci cildi siyasî yazılara ayrılmıştır). [84] Muhammed Abduh, el-A'mâlu'l-Kâmile li'l-İmam Muhammed Abduh, Yay. Muhammed İmâra, Beyrut 1972; Abdulâtî Muhammed Ahmed, el-Fikru's-Siyasî li'l-İmam Muhammed -Abduh, Kahire 1978; Malcolm H. Kerr, İslamic Reform: The Political and Legal Theories of Muhammed Abduh and Rashîd Ridâ, Berkeley 1966. [85] Düşüncesi için yukarıdaki dipnota ilaveten bkz. Reşid Rıza, Fıkhu'l-Hilâfe, Kahire 1988, 2. B.; Henri Laoust, le Califat dans la doctrine de RasidRidâ, Beyrut 1938. [86] Abdurrahman el-Kevâkibî, el-A'mâlu'l-Kamile, Yay. Muhammed İmara, Beyrut 1975; Sami ed-Dehhân, Abdurrahman el-Kevâkibî, Kahire ty., 5. B.; Es'ad es-Sahmerânî, el-İstibdâd ve'l-İsti'mâr ve Turuku Muvâcehetihi mâ 'ınde'l-Kevâkibî ve İbrahimî, Beyrut 1987, 2. B. [87] Mevdudî, Nazariyyetu'l-İslâmi's-Siyasiyye, Beyrut 1969; Mevdudı, Hilafet ve Saltanat Çev. Ali Genceli, Ankara ty. 3. B. [88] Ehl-i Sünnet kelâmcılarından bazılarının imametle ilgili yazıları, şu eserde toplanmıştır: Yusuf İbiş, Nusûsu'l-Fikri's-Siyasiyyı'l-lslamı, el-İmâme Inde's-Sunne, Beyrut 1966. [89] Nitekim, Şeyzerî'nin, el-Menhecu'l-Mesluk(Yay. Abdullah el-Musa, Ürdün 1987) adlı eserinin bu türden kaynaklan, yayımcısı tarafından dipnotlarda gösterilmiştir. [90] Bu konudaki şu çalışmalar önemlidir: el-Kadı en-Nu'man, el-Fıraku'l-İslâmiyye fi'ş-Şi'ri'i-Umevî, Kahire 1970; Ahmed Muhammed el-Hûfî, Edebu's-Siyase fi'l-Asri'l-Umevî, Kahire 1960; İhsan en-Nass, el-Asabiyyetu'l-Kabİliyye ve eseruhâ fi'ş-Şi'ri't-Umevt, Beyrut 1972. [91] Ahmed Zeki Safvet, Cemheretu Hutabi'l-Arab, Mısır, ty. [92] Ahmed Zeki Safvet, Cemheretu Resâili’'l-Arab, Mısır ty. [93] Muhammed Hamidullah, el-Vesâiku's-Siyasiyye, Kahire 1958 (yeni yayımları davar); (Türkçesi: el-Vesâiku's-Siyasiyye: Hz. Peygamber Döneminin Siyasî-idarî Belgeleri, çev. Vecdi Akyüz, İstanbul 1998), Muhammed Mahir Hammâde, el-Vesâiku's-Siyasiyye, Beyrut (değişik dönemlere ait sekiz ciltlik belgeler). |