Fakîh İbn Rüşd

13- Fakîh İbn Rüşd[145]

Dedesi ve babası Kurtuba'da yargıçlık görevlerinde bulunmuş olan İbn Rüşd, aynı yoldan yürüyerek küçük yaştan itibaren fıkıh (İslâm hukuku) öğrenimi görmüştür. İmam Malik'in Muvata'sını babasından okumuştur. Fıkıh öğrenimini sürdürerek, bu alanda parlamıştır. Ebü'l-Kasım İbn Beşkuval, Ebu Mervan Abdulmelik bin Meserre, Ebu Bekir bin Semhun, Ebu Ca'fer bin Abdilaziz, Ebu Abdillah el-Mazeri ve Ebu Muhammed bin Rızk'tan fıkıh okumuştur.

İbn Rüşd'ün fıkıhla ilgili birkaç eseri bulunmaktadır. Bunlar, mukayeseli hukukla ilgili Bidayetu'l-Müctehid (BM), fıkıh usulüne dair Muhtasaru'l-Mustasfa, ed-Deâvi (üç mücelled halinde İspanya/Escurial kütüphanesinde yazma), ed-Dersu'l-Kâmil (aynı yerde yazma), Risale fi'd-Dahâyâ, Kitabu'l-Harac, Mekâsibu'l-Mulûk ve'r-Ruesâi'l-Muharrame (aynı yerde yazma), et-Tenbih ila Aglâti'l-Mutûn adlı eserleridir.

Bu bildiride, İbn Rüşd'ün fıkıh yönü, kendisinin fakih olarak da tanınmasını sağlayan Bidayetu'l-Müctehid temel alınarak, karşılaştırmalı hukukla ilgili yöntem ve yaklaşımlarıyla ele alınacaktır. Şunu hemen belirtmeliyiz ki BM, mezhepie-rarası İslâm hukuku (ilmu'l-hilaf) alanındaki eserlerin en meşhurlarından biridir. Bu eser, işbiliye ve Kurtuba'da yargıçlık görevlerinde bulunarak hukuk uygulamasının içinden gelen ibn Rüşd'ün, aynı zamanda hukukun teorik yanlarıyla yakın ve mahirane ilgisini de yansıtır.

İki ciltten oluşan bir elkitabı niteliğindeki BM, temel çatı olarak İslâm hukukunun klasik sistematiğine uygun biçimde, “kitab” ana başlıklarıyla işlenmiştir. Furûu'l-Fıkh'ın bütün konularını içeren BM'de 67 kitap bulunmaktadır. Bu eser, bütün fıkıh literatürünün en sistematik eserlerinden biri, hatta en başta gelenidir. Böyle oluşunun belki de en önemli sebebi, İbn Rüşd'ün filozofluğudur. Kısacası BM, İbn Rüşd'ün fıkıh alanındaki maharetini sergileyen bir şaheserdir.

İbn Rüşd, BM'i tahminen 563-564/1168-69 yıllarında yazmıştır.[146] Bu sırada kırküç yaşındaydı, Kurtuba yargıcıydı, düşünsel gelişiminin ve yazarlığının olgun ve verimli çağındaydı. B/Win pekçok yerinde “kale'l-kadi” (yargıç der ki) klişesiyle, çoğunlukla kendi görüş ve deneyimlerini belirtir.

Değerli bilgin Muhammed Hamidullah, Endülüs'lü meşhur hukukçu İbnü'l-Arabi'nin Bağdad'a gelip mukayeseli fıkıh (hilaf) ilminin kurucusu Debusi'nin,(ö. 430/1039) eserlerini kopya ettiğini ve Batı İslâm dünyasında yaydığını, bu sebeple de İbn Rüşd'jip hukuki eserlerinin Debusi'den mülhem olduğunun düşünebileceğini belirtir.[147] Bu konu, gerçekten ciddi bir mukayeseli incelemeye muhtaçtır. Yaptığımız kısa bir incelemeden edindiğimiz izlenime göre, Debusi'nin mukayeseli fıkıh alanındaki şaheseri el-Esrar fi'l-Furû ile İbn Rüşd'ün BM'i arasında alıntı ilişkisi bulunmuyor. Ancak İbn Rüşd'ün, selefi Debusi'den yararlanmış olma ihtimali uzak değildir.

İbn Rüşd, BM’i yazarken pekçok eserden yararlanmıştır. Adlarını verdiği başlıca eserleri belirtmekte yarar var.

Dedesinin el-Mukaddimâtu'l-Mumehhidât adlı eserinden fıkıh malzemesi açısından yararlanmıştır.

Mâliki Kadı Abdulvehhab el-Bağdadi'nin (ö. 422/1031) Mâlikî mezhebi ağırlıklı el-İşrâf ata Mesâili'l-Hilâf adlı eseri de önemli bir kaynağıdır.

İbn Hazm'ın (ö. 456/1064) el-Muhaila's\, yöntem değil, görüşlerin belirlenmesinde kaynağı olmuştur.

İbn Abdilber'in (ö. 463/1071), Muvatta şerhi olan el-

tetizkâr aöh eserinden özellikle Mâlikî fıkhı açısından yararlanmıştır.

Ebü'l-Velid el-Baci'nin (ö. 474/1081), yine Muvatta şerhi olan ve çeşitli görüşleri dağınık ve düzensiz biçimde sunan el~ Muntekâ adlı eseri de kaynaklan arasında yer alır.

İbnü'l-Münzir eş-Şâfiî'nin (ö. 4. yüzyıl başlan) el-İşrâf ala Mezâhibi Ehli'l-İlm adlı eserinden özellikle ittifak (icma) konuları Asından yararlanmıştır.

İbn Rüşd'den önce karşılaştırmalı hukuk alanında pek-çok eser veren olmuştur. Yöntemleri açısından incelendiklerinde, İbn Rüşd'ün BM'inin hem bunlardan, hem de yararlandığı yukarıdaki kaynaklardan tamamen farklı ve özgün bir yöntemle yazıldığı görülür.

Eserini özellikle Mâlikî mezhebi yönünden koyu bir taklit döneminde yazan İbn Rüşd, BM'de daha önce belirttiğimiz gibi, hem kitabın bütünü, hem de incelediği her konu açısından son derece sistemli bir yol izler. “Kitab” ana başlığının alt bölümleri çoğunlukla “bab”, ayrıca “cüz”, “cümle”, “cins”, “kısım”, “fasıl” ve “mes'ele” biçimindedir.

Her kitabın başında ele alacağı konuları belirtir. Konuları işlemeye başlarken, ittifak edilen noktaları belirterek söze başlar. Bunu “ittefeka'l-ulema” (bilginler itifakla benimsedi), ittefeka ulemâu'l-emsâr” (ülkelerin bilginleri ittifakla benimsedi), “ittifeka'l-fukaha” (hukukçular ittifakla benimsedi) ve “ittifekû” (ittifakla benimsediler) klişeleriyle belirtir. Daha sonra da ihtilaf ettikleri (farklı görüş belirttikleri) meseleleri ele alır. İhtilaf edilen meselelerde, belirleyebildiği bütün müçtehidlerin görüşlerini tasnifli bir biçimde sunar. Bu çerçevede sahabe döneminden taklidin yerleştiği döneme kadarki fukahanın ittifak ettiği veya ihtilaf olduğu bilinen meseleleri ele alır.[148] Sahabe fukahasından Hz. Ali, Hz. Ömer, İbn Mes'ud, İbn Abbas, Zeyd bin Sabit, İbn Ömer ve Hz. Aişe, tabiin ve sonraki dönem fukahasından İkrime, Nafı, Saîd bin el-Müseyyeb, İbn Şihab ez-Zühri, İbrahim en-Nehai, Hammad bin Ebi Süleyman, Alkame, Şurayh, Şurahbil, Mücahid, Ata bin Ebi Rebâh ve Tâvus'un görüşlerine daha çok yer verir. Mezhep imamlarından ise daha çok Ebu Hanife, Malik bin Enes, İmam Şafiî ve Ahmed bin Hanbel, İbn Ebi Leyla, Süfyan es-Sevri, el-Leys bin Sa'd, Ebu Sevr, İbn Şubrume, İshak bin Râheveyh, Evzai, Ebu Ubeyd, Süfyan bin Uyeyne, el-Hasanu'l-Basri, İbn Cerir et-Taberi, eş-Şa'bi ve Davûd ez-Zahiri'nin görüşlerini değerlendirir. Görüldüğü gibi İbn Rüşd, tamamen ehli sünnet mezheplerine yer verir. Şia ve Havâric görüşlerine kesinlikle yer vermez.

“İhtilaflarının sebebi” klişesiyle, hukukçuların farklı görüş belirtmelerinin kaynağını ve gerekçesini belirtir. Nasları, dil incelemesini ve fıkıh usulü kurallarını sıralar. Her görüşün dayanağını ve iç tutarlılığını ya da tutarsızlığını belirttikten sonra, doğruya yakın gördüğü görüşü tercih eder. Delilleri aynı derecede görürse, yalnızca sunmakla yetinir. Delilleri aynı derecede zayıf görünce/tamamen kendisine özgü yeni bir görüş ortaya koyar. Kendi tercihini belirtirken, bir yandan nassa uygunluğu, öte yandan da akıl ve mantığa yakınlığı gözetir. Bazan da fukahanın dayanakları eşit durumda olunca, bir tercih yapmaz, kararı okuyucuya bırakır. Kimi durumlarda ise, ihtilafı yadırgar ve buna gerek olmadığını belirtir.

İbn Rüşd, genel olarak Mâlikî mezhebine bağlı olmakla birlikte, iç tutarlılığı açısından sakatlık gördüğü noktalarda, hem bu mezhebi, hem de diğer görüşleri eleştirmekten de geri durmaz.[149] Mâlikî mezhebini eleştirdiği bir nokta, bazı görüşlerinin sabit usule (genel kurala) döndürülemeyişidir.[150]

İbn Rüşd verdiği meseleleri kaidelere indirger ve sonuca bağlar. Fukaha arasındaki ihtilaflı meşhur meseleleri zikretmesini, fakihin zihninde ortaya çıkan yeni durumlar için dayandığı bir “kanun ve düstur” oluşması olarak belirtir.[151] Amacı, bütün görüşleri ayrıntılarıyla sıralamak değil, meselelerin kaide ve usullerine işarettir.[152]

İbn Rüşd, BM'de ele aldığı konuları seçerken, âyet ve hadislerde açıkça belirtilmiş (= mantuk) ya da belirtilenlerle ilgili olup kendileri hakkında açık bir düzenleme bulunmayan (= meskut) konuları ele almaya ve bu çerçevenin dışına taşmamaya özen gösterir. Ayrıca kendi zamanında tartışma konusu olan ilgi çekici meselelere de yer verir.

İbn Rüşd, BM'i yazma amacını, bu boyutta bir kitapla müçtehidlerin ittifak ve ihtilaf noktalarındaki yaklaşım yöntemlerini kavrayarak, nahiv (Arap grameri), lügat (dilbilim) ve fıkıh usulü (hukuk metodolojisi) ilimlerini de yeterli ölçüde öğrendiyse, içtihad derecesine yükselmek olduğunu belirtir. Fıkıh meselelerini ezberlemenin fıkıh öğrenmek anlamına gelmediğini, bir örnekle anlatarak eleştirir: Nasılki ayakkabı satıcısı, ayakkabıyı üreten gibi mesleki incelikleri bilemezse, fıkıh ezbercileri de buna benzer, onlar fakih taslağı (mütefakkih) olarak görülmelidir. Çağında bu görüşü benimsemiş olanları ağır biçimde eleştirir.[153]

Hadislerin değerlendirilişinde, başka bir Endülüslü bilgin olan İbn Abdilberr'e büyük güven duyar.

İbn Rüşd, fikhî hükümlerin akılla anlaşılabilir nitelikte olduğunu, fukahanın bazan onları anlamakta yetersiz kaldığını belirtir.[154] Bu yüzden, mezhepleri çeşitli yaklaşımlarındaki tutarsızlık dolayısıyla eleştirir. Akıl yönünden değerlendirme ilkesini benimsemesi, İbn Rüşd'ü naslann te'viline ve maslahat da destekleyince akli yöne başvurmaya yöneltmiştir.[155]

İbn Rüşd'ün yöntemine damgasını vuran bir başka özellik, kazai (yargısal) içtihad yöntemidir. İşbiliye ve Kurtuba'da on üç yılı aşkın bir süre yargıçlık yapan İbn Rüşd'ün kendisine iletilen olayları karşılaştırma ve tahkikatını yapma mesleki özelliğini, BM'e de yansıtması gayet doğaldır. İbn Rüşd bu özelliğini, daha çok muamelat konularında ortaya koymuştur. Böylece hukuk uygulamasındaki deneyimlerini de aktarmaktan geri durmamıştır.[156] Bu bakımdan İbn Rüşd cübbeli bir filozoftur.

Hukuk kaynaklarının sıra düzeni konusunda İbn Rüşd, çok farklı bir yol izler. Bu sıra düzenini, usul fukahasından farklı biçimde, şöyle belirtir:

1) Nas (Kur'an ve sözlü sünneti içerir, bunu “lafız” olarak belirtir),

2) Kıyas (benzerlik veya illet-ortak gerekçe kıyası),

3) Fiili sünnet,

4) Onaylı (takriri) sünnet,
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın