Kalb

3. Kalb

Rivayetleri birbirine arzetmenin neticelerinden üçüncüsü, hadisin metninde kalb (kelimelerde takdim-tehir) bulunup bulunmadığını ve Hz. Peygamber'in söylediği gerçek metnin bozulup bozulmadığını tespit etmektir. Kalb, hadisin ravilerinden birinin Hz. Peygamber'in sözünü tam olarak hıfz edememesinden dolayı hadisin lafızlarını mânayı bozacak şekilde takdim-tehir yapmasından kaynaklanmaktadır [370].

Kalb diye ifade edilen hadis metnindeki bu değişikliğin boyutu, metnin değişik rivayetlerine göre farklılık arzetmektedir.

Muhaddisler kalb ile ilgili bir kısmı, Sahîhayn'de de bulunan hadislerden misaller vermişlerdir. Bu durum, hadiste yapılan kalbin hadisin sahihliğine engel olmadığını göstermektedir. Nitekim bazan bir hadiste hem kalb bulunduğu söylenir, hem de sahih olduğu ifade edilebilir. Ancak hadisçiler sıhhat açısından hadisi sahih-hasen-zayıf şeklinde ayırmışlar, maklub (metninde takdim-tehir yapılan) hadisi ise zayıf hadis çeşitlerinden saymışlardır [371]. Nitekim San'anî "maklub, zayıf hadis çeşitlerindendir" [372] demektedir. Maklub hadisin zayıf veya sahih hadis olduğu hususundaki bu ihtilaf, onun, sened ve metne şamil olması ve çeşitlilik arzetmesinden kaynaklanmış olabilir. Bu itibarla durumuna göre maklub hadise zayıf, sahih veya hasen hükmü verilebilmektedir [373].

Herhangi bir rivayette kalb olması ravisinin zabt bakımından zayıf olduğuna delildir. Zira ravi zabt bakımından zayıf olmasaydı rivayetinde takdim-tehir yapmazdı. Bu noktada sahih hadisin şartlarından birinin de zabtın tam olması olduğunu unutmamalıyız. Nitekim ravinin zabtı azaldıkça hadis de şahinlikten zayıflık derecesine doğru iner.

Müslim'in, Sahîh'inde Ebu Hureyre'den "hiçbir gölgenin bulunmadığı günde (kıyamette) Allah'ın arşının gölgesinde bulunacak yedi kimse" ile ilgili rivayeti, sahih hadiste bulunan kalbin örneklerinden biridir. Bu rivayette Resûlullah şöyle buyurmaktadır:

"... Sol elinin verdiğini sağ eli bilmeyecek kadar gizli sadaka veren kimse" [374] Buhârî [375] ve Müslim [376] bu hadisi sahihlerinde rivayet etmişlerdir. Bir başka rivayette hadis

"... Sağ elinin verdiğini sol eli bilmeyecek kadar" şeklinde geçmektedir. Zira vermekte adet sağ elin kullanılmasıdır. Bu da hadiste kalb olduğuna delildir. Ancak İbn Hacer bu hususta şu açıklamayı yapmaktadır: "Bazı kimseler bu durumu infaki sağ elle yaparsa sadakayı gizlememiş olur; bu bakımdan sol el ile infak sağ el ile yapılandan daha faziletlidir şeklinde yorumlamışlardır". İbn Hacer'den bu görüşü nakleden Emir es-San'anî ise şöyle demektedir:

"Burada konu, hangi elle verilen sadakanın daha faziletli olacağı hususu değil, aksine rivayetin ittifakla nakledildiği bilinen hadise ve bir şeyi verirken sağ eli kullanma adetine muhalif ve maklub olmasıdır".

Sahih hadiste bulunan kalbin başka bir misali de Buhârî'nin Sahîh'inde Ebu Hureyre'den rivayet ettiği "o gün cehenneme "Doldun mu?" deriz. O da: "Daha var mı?" der" [377] ayetinin tefsiri hakkındaki cennet ve cehennemin tartışmaları ile ilgili hadistir. Ayetin tefsiri hakkındaki bu hadis şöyledir:

"Cehennem için Allah dilediği kadar kimse yeniden yaratır, cennete gelince, Allah hiç kimseye zulmetmez" [378]. Emir es-San'anî bu hususta şu açıklamayı yapmaktadır:

"Yeniden yaratma cehennem için değil cennet için olacaktır. Bu rivayette bazı ravilerin kalb (takdim-tehir) yaptığı anlaşılmaktadır. Rivayetin doğrusu "cennet için Allah dilediği kadar kimse yeniden yaratır. Cehenneme gelince Allah hiç kimseye zulmetmez" şeklindedir. Buhârî ve Müslim hadisi Ebu Hureyre'den birçok yolla, Enes'den de ihtilafsız olarak bu şekilde rivayet etmişlerdir. Nitekim Allah (c.c.) da "Biz bir peygamber göndermedikçe (kimseye) azab edecek değiliz" [379] buyurmaktadır. Bu durumda Allah cehennemde yanmak üzere yaratacağı kimseye peygamber göndermeksin zin ve onu mükellef (almaksızın azab etmiş olur. Bu ise "Senin Rabbin hiç kimseye zulmetmez" [380] buyuran Allah hakkında asla caiz olmayan bir husustur. Ayrıca Allah'ın cehennemi doldurmak üzere yeniden insan yaratması sünnetullahın değişmesi demektir. Halbuki O'nun sünnetinde değişme olmaz" [381].

Bu misalde hadis metninde yapılan kalb ile hadisin anlamının değiştirildiği ve Resûlullah'ın kastettiği anlamın dışına çıkıldığı, dolayısıyla Allah'a zulüm nispet edildiği açıkça görülmektedir. Allah'a zulüm nispet edilmesini ise akıl ve mantık reddettiği gibi diğer sahih rivayetler de reddetmektedir.

Ayrıca biz hadis metninde kalb bulunduğunu iddia eden kimsenin buna dair delillerini ortaya koyması gerektiği görüşündeyiz. Zira muhaddislere göre, herhangi bir kimsenin "Şu rivayet buna muhalif olması sebebiyle bu hadis maklubtür" demesi yeterli değildir. Aksine hadisin metninde kalb olduğunu delilleriyle muhatabı ikna edecek şekilde ispat etmesi ve yorumlaması gereklidir. Bu da ancak gerçekten hadisteki anlamı bozacak, hazan da tam aksine mâna kazandıracak bir kalb bulunması ile mümkün olabilir. Ancak böylesi bir farklılık bulunduğunda kalbin mevcudiyetine hükmedilebilir.

Yukarıda verilen bilgilerden kalbin, ravi tarafından farkında olmadan metindeki sıralamanın kelimeleri takdini-tehir yapmak suretiyle bozulması (değiştirilmesi) olduğu anlaşılmaktadır. Bir metinde kalb olduğunu anlamanın ve bundan emin olmanın yolu ise, söz konusu hadisin bütün rivayetlerini bir araya getirmektir. Bu rivayetleri birbirine arzetmek suretiyle münekkit muhaddis, hadis metnindeki kalbin yerini tespit edebilir. Nitekim hasmı ikna etmek ve susturmak için iki rivayetten sadece birinde kalb bulunduğunu gösteren, ikna edici bir delil ortaya koymak zorunludur.

Bir hadiste kalb bulunduğu sabit olunca zayıf vasfını kazanır. Ancak buradaki zayıflık nitelendirmesi metnin bütün rivayetlerini içermez aksine içinde sadece kalb bulunan rivayetle sınırlı kalır. Böylece tenkidci hadisin şahinlik şartlarından biri olan ravinin zaptının tam olması özelliğinin söz konusu hadisin ravilerinden birinde bulunmaması sebebiyle kalbin vaki olduğunu anlar. Böyle bir rivayet hakkında söylenebilecek en hafif söz; onun zayıf; diğer rivayet veya rivayetler ile Hz. Peygamber'den bilinen hükümlere muhalif olmasıdır.

Bir hadisin farklı rivayetlerinin birbirine arz edilmesinin üçüncü sonucu da budur. Görüldüğü gibi, Resûlullah'ın söylediği sahih nassı ortaya koymak açısından bu netice öncekilerden daha az önemli değildir. [382]

[370] İbnü's-Salâh, Mukaddime, s. 216; İbn Kesir, İhtişam ulumi'l-hadîs, s. 87; Irakî, et-Tebsıra, I, 282; Sehavî, Fethu'l-mugîs, I, 253; Suyutî, Tedrîb, I, 291; Emir es-San'anî, Tavdih, n, 98.

[371] Bir önceki dipnottaki kaynaklara bakılabilir.

[372] Emir es-San'anî, Tavdih, II, 98.

[373] Emir es-San'anî, a.e., II, 98-101 (muhakkikin haşiyesi).

[374] Müslim, Zekat, 91.

[375] Buhârî, Zekat, 16.

[376] Söz konusu hadisi Müslim'de bu lafızlarla bulamadım.

[377] Kaf: 50/30.

[378] Buhârî, Tefsir, 282, Sure, 50. Buhârî'nin Mısır baskısında rivayet bu şekilde değildir. San'anî'nin nüshasında bu şekildedir. Bilindiği gibi Buhârî'nin Sahih’i, nüshaları arasında ihtilaf en çok olan kitaplardan biridir.

[379] el-İsra: 17/15.

[380] el-Kehf: 18/49.

[381] Emir es-San'anî, Tavdih, II, 106-107.

[382] Misfir B. Gurmullah Ed-Dümeyni, Hadiste Metin Tenkidi Metodları, Kitabevi Yayınları, İstanbul 1997: 128-131.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın