İhtilaflı hadisler ve muhaddislerin bunları telif metodu

İhtilaflı hadisler ve muhaddislerin bunları telif metodu:

Muhaddislerin ihtilaflı hadislere bakışına gelince, bu husus bazı yönleri ile onların ihtisas alanlarının dışındadır. Bunlara örnek olarak umum ve husus, mutlak ve mukayyed ifade eden lafızlar arasındaki ihtilaf ile, üçüncü bölümde açıklayacağımız usûl konularına ait daha başka hususlar gösterilebilir. Ancak buradaki hadisin sıhhatına, zayıflığına, kabul veya reddedilmesine, Hz. Peygamber'e nispetinin mümkün olup olmadığına etki eden ihtilaf, muhaddislerin araştırmaları dahilindedir ve bu konuda onların inkârı mümkün olmayan gayretleri söz konusudur.

Nevevî:

"İhtilaflı hadisleri bilmenin, en önemli işlerden olduğunu, çeşitli disiplinlerdeki bütün âlimlerin onu öğrenmek zorunda bulunduklarını... bu konuda hem hadis, "nem de fıkıh ilmine vakıf olan büyük âlimlerin ve mânaların derinliklerine dalan usûlcülerin onu tam olarak bileceklerini..." [423] kaydeder.

Hatîb el-Bağdâdî ise:

"Hz. Peygamber tarafından söylendiği bilinen iki haber arasında zahirde çelişki olduğu gözükse bile, gerçekte çelişmeleri mümkün değildir. Çünkü iki haber arasında çelişki olduğunu söylemenin anlamı, bunlardan birinin ifade ettiği anlamın diğerinin ifade ettiğine aykırı olması demektir. Bu, haberlerle bildirilenden biri emir, diğeri nehiy; biri mubah diğeri haram ise, insanın mükellefiyetini ortadan kaldırır. Şayet her ikisi de haber cümlesi iseler, bu durumda birinin doğru, diğerinin yalan olması gerekir. Oysa Hz. Peygamber bütün bunlardan münezzeh ve ümmetin ittifakı ile masumdur. Hâl böyle olunca, haberdeki olumlu ve olumsuz mânaları mutlaka ayrı zaman, topluluk, şahıs veya sıfatlara hamletmek gerekir [424].

Hz. Peygamber'in sözlerinin birbirleri ile çelişmediğini ve onlarda tenakuzların (tedarub) olmadığını anladığınızda, söz konusu tenakuz ve tedarûbun nakilde meydana gelen bir hatadan kaynaklandığı anlaşılır. Böyle bir durumda ya Hz. Peygamber'in fiili tam olarak rivayet olunmamıştır veya hadis mâna olarak rivayet olunmuş ve bu Hz. Peygamber'in ifade ettiği hakiki metinden uzaklaşıncaya kadar râvilerden kaynaklanan değişime uğramış, yahut da râvi, sahabenin sözünü, Hz. Peygamber'e nispet etmiş veya berzerî sebeplerle hadiste ihtilaf meydana gelmiştir.

Bu duruma göre muhaddisin görevi, sahih gördüğünü Hz. Peygamber'e nispet etmek, bu farklı hadis ve lafızlara uygun düşen hükümleri vermek; râvi ve rivayetlere arız olan hata, yalan, uydurma ve benzeri noktalara işaret etmektir. Zira hadis, Hz. Peygamber'in söylediği aynı lafızlarla muhafaza edilmemiş, aksine daha önce beyan ettiğimiz üzere, mâna olarak nakledilmiştir. Râviler ise beşerdirler; hatırlama güçlerine dayanan hıfz ve zabıtta farklı oldukları gibi, naklini istedikleri mânayı ifade de farklı olabilmektedirler. Hadisin nakil ve tedvinine eşlik eden bu beşerî âmillerin ihtilaflı hadislerin oluşmasında önemli bir etkisi bulunmaktadır. Halbuki bu farklılık ve iltibas Kur'an'da bulamamaktadır. Çünkü onun muhafazasını Allah üstlenmiştir. Nitekim Cenâb-ı Hak şöyle buyurmaktadır:

"Kur'an'ı biz indirdik, onu muhafaza edecek de biziz" [425]. Hz. Peygamber'in hadislerine gelince, Allah Teâlâ onların lafızlarını korumayı üstlenmemiştir. Fakat bu lafızların delalet ettiği mânalar gerçekte korunulması üstlenilen "zikr"in içindedir.

Hiçbir kişi, içinde dinî hükümler bulunan hadislerin rivayet edilmediğini, mânası veya bu mânaya delalet eden haberlerin bize ulaşmadığını iddia edemez. Çünkü Allah Teâlâ bize gönderdiği bu dini tamamlamıştır. Dinin tamamlanması demek, onun bütün hüküm ve esaslarının insanlara kabul ettikleri yolla ulaşması demektir. Ahkâmın ümmete kabul ettikleri bir yol ile ulaşması ise insanlara karşı delil oluşturacak bir husustur. Eğer onlara şeriat ulaşmamış olsaydı veya kendilerince makbul olmayan bir yolla ulaşmış olsaydı bu durumda onlara karşı bir hüccet teşkil etmezdi. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır:

"Bugün sizin için dininizi kemale erdirdim, size dininizi tamamlandırdım ve sizin için din olarak İslâm'a razı oldum" [426],

"Biz Peygamber göndermedikçe hiçbir topluluğa azap etmeyiz" [427].

Bu ihtilaflı hadisleri tenkit hususunda -sahih kabul edilenlerin arasını cem, sahih olanlara muhalif olanların ise zayıf olduğunu gösterme gayreti ile- ilk eser veren kişi,. "Te'vîlü muhtelifi'l-hadîs" kitabı ile İmam Şafiî olmuştur. Ayrıca bu konuda İbn Kuteybe, Ebu Yahya Zekeriyya b. Yahya es-Sacî, Tahavî [428], İbn Fûrek, Îbnü'l-Cevzî, İbn Tulün el-Hanerî ve daha başkaları [429] telifte bulunmuşlardır.

[423] Suyûtî, Tedrib. II, 196.

[424] Hatîb, et-Kifâye, s. 607.

[425] el-Hicr: 15/9.

[426] el-Mâide: 5/3.

[427] el-İsrâ: 17/15.

[428] Abdülmecid Mahmûd, Ebû Cafer et-Tahavî ve eseruhufi'l-hadîs, s. 265-276.

[429] Abdülmecid Mahmûd, a.e., s. 265-276.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın