|
Konu Başlığı: İbnu Kuteybe nin Hayatı ve Eserleri Gönderen: ღAşkullahღ üzerinde 28 Ekim 2010, 17:06:10 İbnu Kuteybe nin Hayatı ve Eserleri (213-276/828-889)
Adı: İbnu Kuteybe'nin tam adı, Muhammed b. Müslim b. Kuteybe; künyesi Ebû Abdillah, nisbetleri el-Kûfî, el-Mervezî ve ed-Dîneveri'dir.Kuteybe, barsak manasına gelen "kıtbe" kelimesinin ism-i tasgiridir. el-Kuteybi de denmiştir. el-Kûû denmesi, doğum yerinin Küfe olduğunu söyleyenlere göredir. el-Mer-vezî, babasının Merv'li olmasından dolayıdır, ed-Dîneverî denmesi de Dînever şehrinde kadılık yaptığından dolayıdır. Doğum yeri, tarihi: Doğum yerinin Bağdâd veya Küfe olduğu biyografik eserlerde zikredilmiştir. Fakat ekseriya doğum yeri olarak Bağdad kabul edilmektedir. Ibnu Kuteybe 213/828 senesinde doğmuştur. Onun doğumu Abbasi halifesi el-Me'mun'un hilâfetinin son zamanlarına tesadüf eder. Menşei: İbnu Kuteybe. bizzat kendisinin ifadesiyle "Acem (İranlı)"dır. Babası Merv'li idi. Dedesinin babasının da muhtemelen İranlı bir mühtedi olduğu düşünülebilir. İbnu Kuteybe'nin babası Irak'a yerleşmiş ve Abbasî hanedanını desteklemiştir.[28] Çocuklugu:îbnu Kuteybe'nin çocukluk hayatına dair hemen hemen hiçbir şey bilmemekteyiz. Sâdece kendi eserlerinde çocukluk devrine âid bir-iki işarete rastlanmaktadır. (Meselâ bkz. Bu kitap, s: 139). Meslekî hayatı : îbnu Kutebye, edebiyat, lügat, tarih, nahiv, fıkıh, hadis ve tefsir olmak üzere hemen hemen bütün ilim dallan ile ilgilenmiş ve bu sahalat-da çeşitli eserler vermiştir. Muasırlan Ebû Hanîfe ed-Dîneyerî (270/885) ve el-Câhız (150-255/767-868) gibi İbnu Kuteybe'nin de malumatı bütün ilimlere şamil bulunmaktaydı. Edebî ve tarihi anane bakımından muhtelit yahut İktitafçı namı verilen Bağdad Nahiv mektebinin ilk mümessilidir. Tahsil arzusunu hisseden kibar sınıf halkına ve bilhassa o sıralarda devlet teşkilâtı arasında nüfuz sahibi olmağa başla yan Küttâb'a, Küfe sarf âlimlerinin toplamış olduğu lisani ve edebi malzeme ile, tarihe dair malumatı arzetmeğe çalışmıştır. Şüpheciliğe karşı Kur'anı ve Hadisi müdafaa etmek suretiyle zamanının din mücadelesine de kanşmıştır.[29] Kendisinin de dinsizliğinden şüphe edilmiş, [30] Kerrâmiyye inancında olduğu, teşbihe (=antropho-morphism) meylettiği söylenmiştir. [31]Bu iddialar karşısında kendisini müdafaa zımnında bilhassa mü-şebbihe taraftarlanndan birinin ithamlannı karşılamak kasdıyla bunlar aleyhine bir kitap yazmıştır. İbnu Kuteybe Dinever kadılığından sonra tekrar Bağdad'a dönmüş ve Ömrünün sonuna kadar burada eserlerini okutmuştur. Fıkhı ve itikadı görüşü: İbnu Kuteybe'nin fıkhı bakımdan bağlı olduğu mezhep bizce meçhuldür. Elimizdeki malumatta da bu hususta bir sarahat olmayıp değişik rivayetler öne sürülmüştür. İbnu Tey-miyye onun Ahmed b. Hanbel'e müstesib olduğunu söylemişse de[32] bunu destekleyen başka bir ifadeye rastlanmış değildir. İbnu Kuteybe'nin İshak b. Râhûye'nin mezhebine mensub olduğu söylendiği gibi, [33] Zekeriyyâ b. Abdul'1-alâ da, onun Mâliki mezhebinde olduğunu söylemiştir. [34] Umumi olarak İbnu Kuteybe'nin Ahmed b. Han-bel ve İmâm Mâlik'in mezhebine yakın; Ebû Hanife ve İmâm eş-Şâfîî'ye daha uzak olduğu söylenebilir. İtikâdî bakımdan da Selefin yolunu takibeden, kalemini Ehl-i Sünnetin hizmetine vermiş bir EHL-İ SÜNNET ÂLİMİDİR. İbnu Teymiyye onun hakkında: "Mutezile için Câhız ne ise, Ehl-i Sünnet için de İbnu Kuteybe odur. Câhız mutezilenin hatibi (hatîbıi'l-mu'tezile) ise, İbnu Kuteybe de Ehl-i Sünnet'in hatibi (hatîbu ehli's-sünne) dir"[35] demektedir. Hocaları, üstadları: İbnu Kuteybe'nin çeşitli dallarda kendilerinden ilim aldığı üstadlannı bir liste halinde aşağıda veriyoruz: 1 - Seni b. Muhammed el-Cuşemî el-Basri, Ebû Hatim es-Sicistânî ( - 248). 2- el-Abbâs b. el-Farac er-Riyâşî el-Basri, Ebu'l-Fadl ( - 257). 3- İshâk b. İbrahim b. Râhûye ( - 237) Kendisinden hadis ilmi almıştır. 4- Muhammed b. Ubeyd b. Abdulmelik el-Ese-di, Ebu Abdullah el-Hamdani. Meşhur bir hadisçidir. 5- Abdurrahman b. Abdullah b. Kurayb, Ebu Muhammed. 6 - Yezîd b. Amr b.el-Berâ, el-Ganavl, Ebû Sufy-ân. 7- Muhammed b. Ziyâd b. Ubeydullah b. Ziyâd b. er-Rabîr ez-Ziyâdî, el-Basrî (- 250) .Hadisçi. 8 - Ziyâd b. Yahya b. Ziyâd el-Hassânî el-Basrî en-Nukrî el-Adanî, Ebul-Attâb { - 254) .Hadisçi. 9 - Ahmed b. Halil b. Harb b. AbduUah b. Savvar b. Sabık el-Kuraşî, Ebu Abdullah el-Kumâsî. Hadisçi. 10 - Dı'bil b. Ali el-Huzâî ( - 246). 11 - Zeyd b. Ahzem et-Tâî, el-Basrî, el-Hâfız, Ebû Talib. Hadisçi. 12 - Amr b. Bahr el-Kinani el-Fugaymî el-Basrî Ebû Osman EL-CÂHIZ. 13 - Muhammed b. Hâlid b. Hidâs b. Aclan el-Muhallebi, el-Basri, ed-Darir, Ebu Bekr. 14 - Abda b. Abdullah el-Huzâî el-Kûfî, Ebu Sehl es-Seffâr ( -257). 15 - İshak b. İbrahim b. Habib b. eş-Şehid es-ŞEHIDI el-Basri, Ebu Ya'kub ( -257). 16 - İbrahim b. Süfyan b. Süleyman b. Ebûbekr b. Abdurrahman b. Ziyâd b. Ebih, Ebu İshak b. Ebî Habib ( 249) Nahiv ve lisan alimi. 17 - Muhammed b. Yahya b. ebî Hazm (el-Kutaî, Ebü Abdullah el-Basrî ( -253}. Hadisçi. 18 - Ahmed b. Hanbel (164-241). 19 - Şebâbe b. Savvâr el-Fezari, Ebu Amr el-Me-daini ( -246) .Hadisçi. 20 - el-Hüseyn b. el-Hasen b. Harb es-Sulemi, Ebu Abdullah el-Mervezi ( -246) Hadisçi. 21 - Muhammed b. Sellâm el-Cumahî el-Basrî, Ebû Abdullah ( -231). 22 - Muhammed b. Muhammed b. Merzûk b. Bukeyr b. el-Buhlûl el-Bâhilî el-Basrî ( -248). 23 - Ahmed b. Sâd el-Lihyânî. 24 - Ahmed b. Hâlid ed-Darir el-Bağdâdî, Ebû Said: 25 - Müslim b. Kuteybe. 26 - Yahya b. Eksem et-Temîmî el-Useydi el-Mervezi, el-Kadi, el-Fakih, Ebû Muhammed. 27 - İshak b. İbrahim b. Muhammed es-Savvâf el-Bâhili el-Basri, Ebû Ya'kûb ( -253). Hadisçi. 28 - Harmele b. Yahya b. Abdullah b. Harmele b. Imrân et-Tugîbî, Ebû Hafs, el-Mısrî (-243).[36] Vefatı: İbnu Kuteybe'nin biri Zilkade 270 (Mayıs 884) diğeri Receb 276 (Ekim-Kasım 889) olmak üzere iki vefat tarihi zikredilmektedir. Kûfe'de vefat ettiği söylenmişse de, doğru olanı Bağdad'da vefat etmiş olmasıdır. Fiziki Portresi: İbnu Kuteybe'nin fiziki portresini "Edebu'l-Kâtib"in'kenarındaki bir nottan [37]öğreniyoruz.Talebesi Kasım b.Asbağ'a atfedilen bu not şöyle elemektedir: "İyi giyinirdi, uzun, beyaz ve yanaklarını örten bir sakalı vardı.Yakışıklı ve güzel tenli idi." Bu portrenin, İbnu Kuteybe'nin hayatının sonlarına doğru çizildiği anlaşılmaktadır. Nitekim, Kasım b. Asbağ'ın İbnu Kuteybe'nin vefatından iki sene önce doğuya geldiğinin bilinmesi, bu hususu doğrular mahiyettedir. Bu İfadeden, İbnu Kuteybe'nin ihtiyarlığında bile yakışıklı ve güzel görünüşlü olduğu anlaşılmaktadır. Oğulları ve torunları :İbnu Kuteybe'nin bir oğlu vardır, Oğlunun adı Ahmed, künyesi Ebû Ca'fer'dir. Oğlu da fakih idi. Mısır'da kadılık yapmış ve İbnu Kuteybe'nin eserlerinin Mısır'a İntikalini sağlamıştır. İbnu Kuteybe'nin oğlu Ahmed, biyografilerde Mâliki olarak gösterilmektedir. Kat'iyyete yakın bir ihtimalle Ahmed, Dineverde doğmuştur. İbnu Kuteybe'nin torunu Abdulvâhid ise Bağ-dad'da doğmuştur. Muasırları: İbnu Kuteybe'nin muasırı veya ona pek yakın tarihlerde yaşamış olan isimlerden meşhur olan birkaçı şunlardır: Buhârî (194-256/809-869). Müslim (206-261/821-874). Tirmizî (209-297/824-909). Ebû Dâvud ( -275/888). İbnu Mâce (207-275/822-888). Dârimî ( -255/868). Belâzûrîf -279/892). Ebû Hanîfe ed-Dîneverî ( 282/895). Nesâî (215-303/830-915). ESERLERİ: 63 gibi çok ileri sayılmayan bir yaşta vefat etmesine, aynca kadılıkla da meşgul olmasına rağmen İbnu Kuteybe, oldukça velüd bir müelliftir. Aşağıda vereceğimiz listede, eserlerinin sayısı 60'a varmaktadır. İbnu Kuteybe'nin eserlerinin tamamını oğlu Ahmed rivayet etmiştir. İbnu Deresteveyh el-Fâ^sî ve Abdullah b. Abdurrahman es-Sukrî de onun eserlerini nakledenlerdendir. İbnu Kuteybe'nin eserlerini, çeşitli başlıklar altında tasnif edilmiş olarak veriyoruz. [38] I - Neşredilmiş Olanlar: 1 - Edebu'l-Kâtib. 2 - el-Envâ. 3 - Kitâbul-Arab (veya Kitâbul- Arab ve'l-Acem- Kitabu't-Tesviye beyne'1-Arab ve'1-Acem). 4 - Kitabul-Eşribe. 5 - Kitabu'l-İhtilâf fîl-lafz ve'r-redd ala'1-Ceh-miyye ve'1-Müşebbihe. 6 - Kitabu Maâni'ş-Şi'r. 7 - Kitabul-Maârif. 8 -Kitabu'l-Mesâilvel-Ecvibe [39] 9 - Kitâbu'l-Meysir vel-Kıdâh. 10 - Kitâbu'ş-Şi'r ve'ş- Şuarâ. 11 - Kitâbu Tefsiri Garibil-Kur'an. 12 - Kitâbu Te'vîli Muhtelifti-Hadîs (Elinizdeki eser}. 13 - Kitâbu Te'vili Müşkilil-Kur'ân. 14 - Kitâbu Uyûni'l-Ahbâr. [40] II - Neşredilmemiş Olanlar: a) Kendisine âid olduğu kat'î olanlar: 15 - Kitâbu Ğarîbfl-Hadîs. 16 - Kitâbu Islanıl- Galat fî Ğarîbil-Hadîs li Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm. b - Kaybolan veya ona âidiyyeti şüpheli olan eserler: aa) Müellif ve başkaları tarafından zikredilen, fakat mevcud olmayan eserler: 17 - 'Kitâbu Delâili'n-Nubuvve. 18 - Kitâbul-Fıkh. 19 - Kitâbu İ'râbil-1-Kur'ân (İ'râbul-Kıraat? -Âdâbul-Kırâât?) 20 - Kitâbu'n-Nahv. 21 - Kitâbul-Kalem. 22 - Kitâbu'l-Kırâât. 23 - Kitâbu Ta'bîri'r-Ru'yâ. bb) Mevcudiyeti şüpheli olan eserler: 24 - Kitâbu Âlâti'l-Kuttâb. 25 - Kitâbu Sınâati'l-Kitâbe. 26 - Kltâbu't-Tefkîh. 27 - Kitâbu't-Tefsir. 28 - Kitâbu Uyûni'ş-Şi'r. cc) Hakkında hiçbir malumat bulunmayan eserleri: 29 - Kitâbu Âdâbi'1-İşrâ. 30 - Kitâbu Ferâidi'd-Durr. 31 - Kitâbu'1-Hatt. 32 - Kitâbu'l-Hikemve'l-Emsâl. 33 - Kitâbu'l-Hikâye ve'1-Mahkî. 34 - Kitâbu İstimâı'1-Ğınâ bi'1-Elhân. 35 - Kitâbu's-Sıyâm. dd) İbnu Kuteybe'nin eserlerinden,.başka isim altında veya kısmî olarak görünenler: 36 - Kitâbu'l-Ebniyâ. 37 - Kitâbu Edebi'l-Kırâa (İ'râbu'l-Kur'ân'ın diğer bir ismi olabilir). 38 - Kitâbu Divani'l-Kuttâb. 39 - Kitâbu'l Cevâbâti'l-Hadıra (K. el-Mesail'in başka bir ismi). 40-Kitâbu'l-İbil. 41-Kitâbu'l-îlm. 42-Kitâbu İlmi Menâziri'n-Nucûm. 43-Kitâbu İ'râbi'l-Kırâât. 44-Kitâbu Halkı'l-însân. 45-Kitâbu'l Hayl. 46-Kitâbu .Maâni'l-Kur'ân , 47-Kitâbu Mu'cizâti'n-Nebî (Delâilu'n-Nübüvve ile aynı kitab olabilir.) 48-KitâbuMunhatabi'l - Luğa ve Tevârihi'1-Luğa. 49-Kitâbu Müşkilil-Hadis. 50-Kitâbu'n-Neseb. 51-Kitâbu'r-Redd ala'l-Kâili bi Halkıl-Kur'ân (K. el-İhtilâf fî'1-Lafz adlı eserin bir bölümün tamamen aynısıdır.) 52-Kitâbu Takvirhi'l-Lisân. 53-Kitâbu't-Târih. 54-Kitâbu'l-Vahş. ee)îbnu Kuteybe'ye aidiyyeti şüpheli ve aid olmadığı kafi olanlar: 55-Kitâbu'l-Elfâzi'l-Muğrabe bil Elkâbi'l-Mu'rabe. 56-Kitâbul-Cerâsinı. 57-Kitâbu'l-İmâme ve's-Siyâse. 58-Kitâbu Telkini'l-Muteallim fi'n-Nahv. 59-Vasıyye. 60-Kitâbul-Vuzerâ İbnu Kuteybe'nin hayatı ve eserleri hakkında gerek Türkçe,gerek yabancı dillerde yapılmış olan neşriyat ile ilgili olarak şunları zikredebiliriz: [41] [28] İbn gutayba, Gerard Lecomte, s: 30. [29] İslâm Ansiklopedisi 5/2,s: 763 [30] A.y. [31] Usânu'I-Mizân.İbnu Hacer el -Asfcalâni:3/3 57,358. [32] Tefsiru Sûratî'l-İhlâs.İbnu Teymiyye,s:12O,121 el-Munirİyye (Mısır) 1352 tab'ı. [33] Usânu'l-Mizân, İbnu Hacer: 3/358. [34] A.e.: 3/358. [35] Tefsîru Sûrati'l-İhlâs, İbnu Teymîyye, s: 12O, 121. [36] Ibn Qutayba,Gerard Lecomte,s:50- 71. [37] Edebu'l-Kâtib.İbnu Kuteybe (İst. Sül ey m a niye küt.Reİsu'l-Küttab kısmı,nu:742 varak: 145 b). [38] İbn Kuteybe, Te’vilu Muhtelifi’l Hadisi Müdâfaası, Kayıhan Yayınları: 29-34. [39] Mesâil EUeti suile anhâ Abdullah b.Müslim.b Kuteybe (Kayseri Raşid Ef.Ktb.eki,no2l540 varak 1 b-79a) (M) [40] İbn Kuteybe, Te’vilu Muhtelifi’l Hadisi Müdâfaası, Kayıhan Yayınları: 34-35. [41] İbn Kuteybe, Te’vilu Muhtelifi’l Hadisi Müdâfaası, Kayıhan Yayınları: 35-37. |